جامعه ریاکار آشفته‌بازاری بیش نیست/ عقلانیت؛ راه مقابله با ریا

عصمت همتی، عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان اصفهان، در گفت‌وگو با ایکنا از اصفهان، اظهار کرد: ریا به معنای این است که کاری برای جلب توجه دیگران انجام شود. در مفاهیم اسلامی ذهنیت، مقوم عمل است. امروز برخی معتقدند کار به خوب یا بد تقسیم می‌شود و ذهنیت تأثیری در عمل ندارد، ولی در نظام تربیتی اسلام کار باید هم حسن فعلی و هم حسن فاعلی داشته باشد. حُسن فعلی یعنی اینکه کار باید متصف به صفت خوب شود تا عقلا وقتی آن را دیدند، فاعل را مورد تحسین قرار دهند. از طرف دیگر، کار باید حسن فاعلی نیز داشته باشد، یعنی اینکه آن فعل برای رضای خدا انجام شود. در چنین تفسیری، کننده کار از نظر معنوی ارتقا داده می‌شود و کار او اثرگذاری ماندگاری پیدا می‌کند.

وی افزود: اگر انسان کار خوبی را به نیتی غیر الهی، یعنی برای کسب شهرت و جلب توجه و یا هر نیت دیگری انجام دهد، قرآن در این زمینه تعبیر «رئاء الناس» را به کار می‌برد که به معنای جلب نگاه دیگران است و این موضوع در مفاهیم اخلاق دینی، به عمل ریایی تعبیر می‌شود.

عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان اصفهان بیان کرد: دیدگاه قرآن این است که چنین اعمالی در مقایسه با اعمالی که برای رضای خدا انجام می‌شود، زمینه رشد و نمو ندارد، یعنی حاصلی از آن برده نمی‌شود، ولی درباره انفاق در راه خدا می‌گوید: «مَثَلُ الَّذینَ یُنفِقونَ اَمولَهُم فی سَبیلِ اللهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ اَنبَتَت سَبعَ سَنابِلَ فی كُلِّ سُنبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ واللهُ یُضعِفُ لِمَن یَشاءُ واللهُ وسِعٌ عَلیم؛ مثل آنان که مال خود را در راه خدا انفاق می‌کنند، مثل دانه‌ای است که هفت خوشه برآورد و در هر خوشه‌ای صد دانه باشد. خدا پاداش هر که را بخواهد، چند برابر می‌کند. خدا گشایش دهنده و داناست».

ظاهرگرایی؛ زمینه‌ساز ریا 

همتی ادامه داد: ریا از این دیدگاه ناشی می‌شود که آدمی خودش را در نظام وابسته به خدا تعریف نکند و دنبال جلب منافع خودش باشد، ولی تفکر دینی می‌گوید همه چیز از آن خدا و در اختیار اوست.

وی درباره عوامل بروز ریا در جامعه گفت: اگر افراد جامعه منافع خود را به یک‌سری ظواهر گره بزنند و فکر کنند که با اتصاف به آن ظواهر، به منافعی می‌رسند، این نوع رویکرد باعث می‌شود به تدریج فرهنگ دروغ و ریاکاری در جامعه رواج پیدا کند. مثلاً اگر شرط شاغل شدن افراد را به صلاحیت‌های واقعی که شامل تخصص، تعهد و اخلاقیات هستند، گره نزنیم، بلکه تنها به ظاهر فرد توجه کنیم، این کار باعث می‌شود افراد خودشان را آن‌طور که هستند بروز ندهند، بلکه به ظاهرسازی، ریا و نفاق سوق پیدا خواهند کرد. کسانی که سیاست‌گذاری می‌کنند، باید مواظب این نوع آفت باشند، زیرا اگر این آفت گسترده شود، همه ضرر خواهند کرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان اصفهان بیان کرد: جامعه ریایی جامعه‌ای است که در آن احراز صلاحیت‌ها و کسب انتصاب‌ها، براساس ملاک‌های شایسته‌سالاری نباشد. اگر شایسته‌سالاری در جامعه خدشه‌دار شود، دروغ، ریا و ظاهرسازی در جامعه بروز و ظهور پیدا می‌کند و در چنین شرایطی همه ضرر خواهند کرد.

وی ادامه داد: جامعه باید به سلیقه‌های مختلف امکان بروز و ظهور داده و سلیقه‌ها را ملاک امتیازبندی در جامعه قرار ندهد، زیرا چنین رویکردی باعث ترویج ریا و دروغ در جامعه خواهد شد. یعنی اگر افراد اجازه داشته باشند  بر اساس اقتضای سلیقه‌هایی که دارند، خودشان را نشان دهند، جامعه تنوع طبیعی پیدا خواهد کرد، ولی اگر سلیقه‌ها را محدود کردیم، برخی که سلیقه‌شان با ما سازگار نیست، مجبور می‌‌شوند هم‌رنگ جماعت شوند، یعنی ما خودمان افراد را در معرض چند رنگی قرار می‌دهیم.

همتی درباره اینکه ریاکاری چه زیان‌ها و صدماتی را متحمل جامعه می‌کند، گفت: باید توجه داشت که همه افراد جامعه برهان ندارند و نمی‌توانند درست و نادرست و یا خوب و بد را تشخیص دهند. حافظ می‌گوید: «جای آن است که خون موج زند در دل لعل/ زین تغابن که خزف می‌شکند بازارش». خَزَف ارزشی ندارد، ولی وقتی ظاهرش مثل گوهر است، باعث می‌شود آن بازار اصلی که متعلق به گوهر است، بهایش را از دست بدهد. وقتی افراد نتوانند امر واقع را بشناسند، باعث می‌شود انسان‌هایی که قدرت تشخیص ندارند- که طیف وسیعی هم هستند- فریب ظواهر را بخورند و از ریاکاران دروغین پیروی کنند و این باعث گمراهی‌شان می‌شود. از طرف دیگر، آن‌هایی که گوهر واقعی و پاکی درون دارند، در جامعه منزوی می‌شوند.

منافق ایمان ندارد

وی گفت: اینکه می‌گوییم از قبل دروغ‌گویی و ریاکاری، کسی سود نمی‌برد، به این دلیل است که در جامعه آشفته بازاری درست می‌‌شود که نه خریدار واقعی تکلیف خودش را می‌داند که چه کالایی بخرد و نه فروشنده واقعی از غیر حقیقی مشخص است. در چنین شرایطی، جامعه از افراد صاحب صلاحیت خالی می‌شود، یعنی کسانی که واقعاً خالص هستند، منزوی شده و کالایشان خریداری پیدا نمی‌کند. مثلاً عرفان حقیقتی است که با سلوک و تزکیه و تهذیب نفس حاصل می‌شود و انسان به حقیقتی درباره خدا می‌رسد، ولی اگر برخی ظواهری نشان دادند که در ظاهر واجد چنین حقایقی بود، در چنین شرایطی، کسانی که قدرت تشخیص خوب و بد را ندارند، فریب می‌خورند. حافظ می‌گوید: «نقدها را بود آیا که عیاری گیرند/ تا همه صومعه داران پی کاری گیرند»؛ نقدها آن سرمایه‌های معنوی هستند که باید عیار داشته باشند و عیار آن تا حدودی در همین ظواهر نهفته است.

این استاد حوزه و دانشگاه درباره اینکه چگونه می‌توان قدرت تشخیص ریا از غیر ریا را کسب کرد و یا اینکه ریاکار را شناخت، گفت: امام صادق(ع) می‌فرمایند: شیعیان ما را به کثرت رکوع و سجودشان نشناسید، بلکه به امانت‌داری و وفای به عهدشان نگاه کنید. این نوعی ملاک مهم است که می‌گوید ظواهر قابل تقلید هستند. منافق ایمان ندارد، ولی ظواهر شریعت را رعایت می‌کند.

عقلانیت جامعه را افزایش دهیم

وی بیان کرد: در این زمینه باید فرایند شناخت را در پیش گرفت. یعنی اگر بخواهیم قدرت شناخت را در جامعه بالا ببریم، ابتدا باید عقلانیت جامعه را افزایش دهیم. در متون دینی عقل و عقلا مورد ستاش قرار گرفته‌اند. به همین دلیل در جامعه باید عقلانیت و استدلال حرمت داشته باشد و صاحبان اندیشه بتوانند افکار خود را بیان کنند. با نقد نظر و دیدگاه‌هاست که افراد رشد می‌کنند.

همتی افزود: جامعه‌ای که به عقلانیت پشت ‌کند، زمینه را برای رواج دروغ‌گویی، فریبکاری و دزدان فکری آماده خواهد کرد. برهان لازمه شناخت است که هم در حوزه عقل عملی و هم عقل نظری کاربرد دارد، ولی اگر در جامعه‌ای تعبد ارزش‌ شود، بازار فریبکاری نیز رونق پیدا می‌کند، چون در تعبد به شما گفته می‌شود باید بی‌چون و چرا اطاعت کنید، مسلم است در چنین فضایی نمی‌توان بحث شناخت درست و غلط را مطرح کرد. متون دینی همواره ما را به عقلانیت، صداقت، امانت‌داری و وفای به عهد دعوت می‌کند. عقل و امانت‌داری نوعی عیار است که اگر در جامعه رواج پیدا کند، آن‌هایی که چیزی در باطن ندارند، بازارشان کم‌رونق می‌شود.
انتهای پیام