«کرونا» به مثابه آزمون معنای زندگی / باید پمپاژ امید داشته باشیم

عبدالله صلواتی، استاد فلسفه و معاون فرهنگی دانشگاه شهید رجایی، در گفت‌وگو با ایکنا، به تبیین دیدگاه فلسفه اسلامی در مورد نحوه مواجهه با بحران‌های زندگی بشری از جمله ویروس کرونا پرداخت و اظهار کرد: در خصوص این بیماری که جهانی هم شده است آدم‌های مختلف مواجهه‌های مختلفی دارند. طبیعی است نحوه مواجهه فرد ملحد با مؤمن، مواجهه انسان عادی با مواجهه انسانی که درس آکادمیک خوانده، مواجهه فیلسوف با جامعه‌شناس و برخورد روانشناس و متکلم با هم متفاوت است. اگر بخواهیم از منظر دیگری نگاه کنیم این انسان و ذهن اوست که یک پدیده را صورتبندی و به مسئله تبدیل می‌کند و مطابق با آن مسئله‌ای که ایجاد کرده است با آن روبه‌رو می‌شود.

نگرش اصالت وجودی

وی افزود: مثلا صورتبندی که از این مسئله در فلسفه ملاصدرا بیان می‌شود با صورتبندی که در فلسفه‌های دیگر ارائه می‌شود متفاوت است. ملاصدرا یک نگرش وجودی دارد و همه چیز را از دریچه وجود می‌بیند و از دریچه وجود تحلیل می‌کند. مسئله کرونا هم از این قاعده مستثنا نیست. براساس نظریه اصالت وجود ملاصدرا هر چیزی که منشأ آثار است «وجود» دارد. به تعبیر ملاصدرا وجود در همه عوالم جاری و متن عالم را پر کرده و اصالت با وجود است. این وجود در همه مراتب، از مراتب بالا تا مرتبه پایین از حیات، قدرت، دانایی، جمال و جلال برخوردار است. به تعبیری هر جا وجود است تمام آثار و صفات کمالی و وجودی با آن همراه هستند. حالا شاید در مرحله پایین‌تر این صفات وجودی به چشم نیاید؛ مثلا حیاتی که یک جماد دارد به چشم انسان عادی نیاید، ولی حیاتی که انسان دارد  ملموس و مشهود است. در مجموع چه این حیات ملموس و مشهود باشد و چه نباشد فیلسوف به ما می‌گوید هر چیزی پا به عرصه وجود نهاد حیات دارد، معرفت و دانایی دارد و دیگر اوصاف کمالی را داراست و هرچه حیّ است و دانا، می‌تواند تسبیح کند چون تسبیح فرع بر این دو است.

عضو هیئت علمی دانشگاه ادامه داد: ما در قرآن کریم سوری داریم که به آنها «مسبحات» می‌گوییم یعنی سوره‌هایی که با مشتقات کلمه «تسبیح» شروع می‌شود مثل «سبّح» و «یسبّح»؛ مثل سوره حدید، حشر، جمعه، تغابن و صف. خداوند در این سوره‌ها به ما می‌فرماید که هر چیزی در عالم هست خدا را تسبیح می‌کند. نمی‌گوید «من فی السماوات» خدا را تسبیح می‌کند، بلکه می‌گوید «ما فی السماوات» یعنی هر آنچه در آسمان و زمین است. این سور می‌تواند مؤیدی باشد برای سخن فیلسوف. او هم می گوید همه عالم حیات دارد و آنکه حیات دارد می‌تواند تسبیح کند: « وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ».

وی تصریح کرد: از این منظر که به مسئله نگاه کنیم، می‌بینیم همه چیز هوشمندانه در عالم جاری و هوشمندانه مدیریت می‌شود و هرج و مرج و آنارشیسم وجودی در عالم تحقق ندارد. هر چیزی در عالم کار خودش را انجام می‌دهد؛ منتها یکی مظهر جلال است و دیگری مظهر جمال. الان ما از نگاه فیلسوف یک صورتبندی برای این مسئله ارائه دادیم. بر اساس این صورتبندی، کرونا هراسناک نیست. ما تمام دغدغه‌هایی را که یک پزشک برای سلامت ما مطرح می‌کند مراعات می‌کنیم ولی نکته‌ این است که این امر باعث هراسناکی ما و اینکه از واقعیت فاصله بگیریم نمی‌شود، بلکه ما را محکم‌تر و استوارتر در مسیر نگه می‌دارد و معنایی را که برای زندگی داشتیم برای ما حفظ می‌کند.

راهکارهای حکمت متعالیه

وی به بیان راهکارهای فلسفه اسلامی برای مواجهه با این موضوع کرونا پرداخت و اظهار کرد: مسئله بعدی این است که در این وضعیت باید چه کنشی با عالم و دیگران داشته باشیم تا بتوانیم بهتر بر این مسئله فائق بیاییم، به جای اینکه مسئله بر ما فائق بیاید و ما را از پای دربیاورد و معنای زندگی ما را به هم بریزد. به تعبیر دیگر اگر بخواهیم به حکمت متعالیه مراجعه کنیم و بخواهیم از آن نسخه طلب کنیم می‌توانیم چند توصیه را از نگاه ملاصدرا مطرح کنیم.

صلواتی یادآور شد: اولین توصیه مراقبت ذهنی است. ملاصدرا اصلی دارد به نام اتحاد عاقل و معقول. براساس این اصل ما به هر چیزی رجوع کنیم همان می‌شویم. به تعبیر قرآن: «إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ»، یعنی برخی گمان‌ها گناه هستند و باید از آنها پرهیز کرد. بر اساس این آیه، همین که شما در عالم درونتان در خصوص امور دیگران چیزهایی به ذهنتان خطور می‌کند امری ناپسند و از نبایدهای اخلاقی است. بنا بر اصل اتحاد عاقل و معقول ما به هر چیزی رو کنیم همان می‌شویم. اگر ما به سلامتی، امید، شادی توجه کنیم، با آنها متحد می‌شویم و وجود ما تمایل پیدا می‌کند که آنها را جلب کند و در این مسیر بماند و حرکت کند.

لزوم مراقبت ذهنی

پژوهشگر فلسفه اسلامی تصریح کرد: مثلاً در شریعت به ما توصیه شده است که غیبت نکنید یا تهمت نزنید. اگر بخواهیم براساس حکمت متعالیه این فرامین اخلاقی را تحلیل کنیم، باید بگوییم شما در هنگام غیبت و تهمت دارید به یک رذیلت توجه می‌کنید و این یعنی متحد شدن با آن کار. در خصوص مسئله کرونا هم همین بحث جریان دارد. ناامیدی در این شرایط رذیلت است و اگر بخواهیم ناامید باشیم، طبیعی است که آرام آرام وجودمان با این شرایط انس می‌گیرد و مقهور مسئله می‌شود. در بحث مراقبت ذهنی باید پمپاژ امید داشته باشیم و باید ذهن سرشار و خلاق داشته باشیم که بتواند به سلامتی و نیک بودن بیندیشد و به این سمت حرکت کند. ذهن انسان می‌تواند در این مورد خیلی ظریف و دقیق و قدرتمند عمل کند.

وی تأکید کرد: مطلب دوم بحث ترک مالایعنی است که در تعلیمات عرفای ما خیلی به چشم می‌خورد و بزرگان ما توصیه کردند از چیزی که لغو است اعراض کنیم. لغو یک عنوان عام است و در فضای کنونی و در مسئله‌ای که دچار آن هستیم به معنای فاصله گرفتن از هجوم اطلاعات است. اینکه بتوانیم اطلاعات را دروازه‌بانی کنیم و قبل از پذیرش و بازنشر، در خصوص آنها تأمل کنیم از مصادیق ترک مالایعنی و مسئولیت معرفتی است. مسائل زیادی در خصوص کرونا و شیوع آن دست به دست می‌شود ولی بخش وسیعی از اینها سندیت ندارد و منطقی پشتش نیست. طبیعی است که ما نباید به آنها توجه کنیم.

این استاد فلسفه در ادامه گفت: مطلب سومی که می‌توان آن را دریافت و به معنادار بودن زندگی کمک می‌کند این است که برای اینکه یک پدیده را دقیق ببینیم نباید صرفاً به آن پدیده خیره شویم، بلکه باید پشت صحنه و اطراف آن پدیده را ببینیم. در قضیه کرونا بخشی از واقعیت آشکار است و همه آن را می‌بینند. دیدن این امر مکشوف خیلی اهمیت ندارد و خیلی تخصص نمی‌خواهد. آنچه اهمیت دارد بخش عظیمی از کوه یخ کروناست که داخل آب واقعیت است و دیده نمی‌شود. به تعبیری در حکمت متعالیه دوگانه‌ای به نام جلال و جمال داریم: «لکل جلال جمال و لکل جمال جلال»، یعنی هر جلالی جمالی دارد و هر جمالی جلالی دارد. «جلال» اسامی هستند که ویژگی قهری و غلبه دارند و «جمال» آن اسمایی است که با مهر و لطف گره خورده است. هر اسمی که با مهر و لطف گره بخورد جمالی است و هر چیزی که با قهر و غلبه توام باشد جلالی است. باید توجه کرد که جلوه جمالی و جنبه قهر و غلبه کرونا را همه می‌بینند ولی باطن این قضیه کمتر دیده می‌شود که مسئله جمال است. در این موضوع جمال مستور ولی جلال ظاهر و مکشوف است. باید در حالت جمالی این قضیه نیز تأمل کرد، نه اینکه به وجهه جلال کرونا حصر نظر کنیم.

جلوه جمالی ویروس کرونا

صلواتی یادآور شد: در عرفان هر پدیده‌ای در عالم مظهری از مظاهر حق است. یکی مظهر جلال است و دیگری مظهر جمال. مظهر جمالی کرونا در این است که توانسته انسان‌ها را متحد کند، اختلال‌های فردی و سازمانی را نشان دهد تا درصدد اصلاح آن برآییم، دگرخواهی و خیرخواهی را بیشتر از گذشته بروز بدهد، در خیلی‌ها احساس بیشتر  دعا کردن و توجه بیشتر به خدا را ایجاد کند. همچنین نشان دهد که فناوری نوین و علم جدید آنطور که مردم فکر می‌کنند فعال مایشاء نیست که هرچه بخواهد انجام بدهد. نکته دیگر این است که نباید وجود را به سلامتی تقلیل دهیم. وجود مظاهری مختلفی دارد. فقط سلامتی نیست که از مظاهر وجود است. درست است که اکنون بیش از گذشته به سلامتی فکر می‌کنیم و دوست داریم دوباره جامعه ما سلامت باشد ولی باید توجه کنیم که در همین دوره، وجود مظاهر دیگری هم دارد.

وی ابراز کرد: نکته چهارم این است که کرونا به مثابه آزمون معنای زندگی است. اگر کرونا معنای زندگی کسی را به هم ریخت و او را دچار یأس و پوچی و گریز از زندگی کرد و شادابی و نشاط را از او گرفت، این نشان می‌دهد که سقف معنایی ما کوتاه است که با نسیمی زیر و زبر می‌شود. به تعبیری کرونا نشان می‌دهد که اگر معنای زندگی ما در این شرایط فروریخت، یعنی مؤلفه‌های معنابخش ما در زندگی کم‌رمق و ناکافی هستند و با یک ویروس از بین می‌روند. پس باید دوباره عمارت معنای زندگی را ساخت و با توجه به ملکوت عالم و بازنگری در شناخت خود، خویشتن را بازسازی کرد و معنای قوی‌تری را برای زندگی رقم زد.

همنوایی با خلقت امیدآفرین است

این استاد فلسفه اظهار کرد: توصیه پنجم، توجه کنیم که همه عالم خداوند را تسبیح می‌کنند. پس ما یک تسبیح همگانی داریم. نکته این است که همه موجودات خدا را تسبیح می‌کنند ولی تنها موجودی که می‌تواند علاوه بر تسبیح تکوینی، به تسبیح آگاهانه برسد و زندگی خود را با کل موجودات عالم همنوا کند انسان است. اگر انسان سازش را با ساز عالم کوک کند، این همنوایی معنابخش است.

صلواتی در پایان گفت: نکته آخر تعبیری است که در قرآن کریم آمده است: «بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ». هر چیزی در دست خدا و رشته کار در دست اوست. مراقبت‌های پزشکی را رعایت و خودمراقبتی و دگرمراقبتی می‌کنیم اما اصلش این است که خودمان را به خدا بسپاریم، چراکه همه امور خودشان را به خدا سپردند. همانطور که عرض کردم همنوایی با عالم معنابخش است. وقتی همه عالم خودش را به دست خدا سپرده است، ما هم اگر بتوانیم خودمان را به دست خدا بسپاریم خود این همنوایی معنابخش است و می‌تواند به ما روحیه و نشاط بدهد و زندگی ما را اگر بی‌معناست، معنادار و اگر معنادار است، معنادارتر کند.