رعایت عملی کرامت انسانی؛ حلقه مفقوده دنیای معاصر / اصالت وجودی فراموش شده است

به گزارش ایکنا، محمودرضا بیژنی، قاری و مدرس قرآن، یادداشتی را در اختیار خبرگزاری بین‌المللی قرآن قرار داده است که در آن به تبیین موضوع کرامت انسانی، توجه به انسان و انسانیت براساس آموزه‌ها و مفاهیم قرآن پرداخته و نوشته است که گویی اصالت وجودی انسان فراموش شده و صرفاً نیازهای ظاهری و مادی او ملاک عمل قرار گرفته است. به عبارتی نیازهای باطنی، معنوی، ارزشی، شخصیتی و تکریم انسان بسیار کمرنگ مورد توجه است.

متن این یادداشت در ادامه آمده است؛

«ضمن تبریک سال 1399 و آرزوی سلامتی برای شما مخاطبان، امیدوارم تمام انسان‌های کره خاکی با کسب عزت و سربلندی در درگاه احدیت نیز سلامت و بِه روز باشند.

آنچه سال­‌ها ذهن مرا مشغول و درگیر کرده و مدت مدیدی بر روی آن فکر و قدری مطالعه کرده‌ام همانا توجه به خودِ انسان است، زیرا تمام خلقت هستی برای کمال او و حصول وی به سعادت بنا شده است، ولی علی‌رغم تمام تلاش ‌های اندیشمندان عرصه ‌های گوناگون در بُعد توجه به انسان و انسانیت، آن چه در عمل و در این دنیای کوتاه و زود گذر مشاهده می­‌شود، غفلت زیاد از خودِ انسان است و به جای فراهم کردن مقدمات سعادت وی، متأسفانه بیشتر از او به عنوان واژه و ابزار یاد و استفاده شده و به کار گرفته می­‌شود به نحوی که گویی اصالت وجودی انسان فراموش شده و صرفاً نیازهای ظاهری و مادی او ملاک عمل قرار گرفته است، به عبارتی نیازهای باطنی، معنوی، ارزشی، شخصیتی و تکریم وی نیز بسیار کمرنگ مورد توجه است. موضوعی که در این ایام و با توجه به شیوع کرونا ویروس نیازمند توجه به آنیم و این شرایط شاید قدری پرده از لزوم اهمیت و توجه عملی بیش از پیش به انسان و کرامت انسانی را برای اهل عبرت یادآور شده باشد. لذا با این مقدمه کوتاه بر آن شدم یکی از ابوابی که مورد تأکید مؤکد کلام وحی است را، با عنوان «کرامت انسانی» تشریح کنم.

به قطع یقین، قرآن از اولین بانیان و نظریه‌پردازان «کرامت انسانی» است زیرا سراسر آیات الهی برای یافتن راه خیر و کمال توسط انسان و قدم گذاردن وی در صراط مستقیم به منظور رسیدن به سعادت و قرب الهی است و به همین جهت قرآن مکرراً نسبت به پاسداشت و صیانت از عزت و کرامت انسان متذکر شده و در آیات خود (از جمله آیه 70 سوره اسراء) نیز کرامت انسانی را عیناً ابراز و در عمل به منصه ظهور سانده است. به عبارتی در این آیه، براى انسان هم کرامت و ارجمندی و هم فضیلت و برتری نسبت به سایر موجودات را به میان آورده و هم تکریم خداوند نسبت به بنی آدم و برتری آن‌­ها بر بسیاری از مخلوقات را مطرح کرده است. در تفاوت دو واژه «کرّمنا و فضّلنا»، شاید بتوان گفت:

کرامت، امتیازى است که در هر کسی نیست، اما فضیلت، امتیازى است که در دیگران نیز هست.
کرامت اشاره به نعمت‏‌هاى خدادادى در وجود انسان است، بدون تلاش، اما فضیلت اشاره به نعمت‏‌هایى است که با تلاش خود انسان همراه با توفیق الهى به دست می­‌آید.
کرامت در لغت معانی متعددی دارد که برخی از این معانی خود دریایی است که باید آن را واکاوی کرد و بدان پی برد، اعم از گرامی داشتن، ارزش، حرمت، حیثیت، عزت، پاک بودن از آلودگی، شرافت، جوان­مردی، بخشش، احسان و نیکی، شأن و منزلت، مقام و رتبه، درجه و جایگاه، تکریم و بزرگداشت و احترام گذاردن به دیگران و ...، که تمامی اینها جزئی از سرشت انسان است. اگر انسان بتواند خود را آ­ن­گونه که هست، بیابد (و خود را به آن مقصدی که شایسته­ اش هست و باید برود، برساند)، آن­گاه است که کرامت و عزت پیدا می­‌کند.

امروزه کرامت انسانی محور و مبنای حقوق بشر تلقی شده و پیشرفت و توسعه پایدار در هر جامعه­‌ای، مستلزم رعایت و حفظ (عملی) آن است. در دنیای حاضر جوامع مختلف بشری به اهمیت و ارزش انسان­‌ها پی برده‌اند و به این نتیجه رسیده‌اند که جوامع انسانی را صرفاً نمی‌­توان با قوانین و مقررات هدایت و اداره کرد، زیرا علی‍رغم تمام تلاش‌ها و برنامه­‌ریزی‌ها، هنوز با مشکلات عدیده انسانی و اخلاقی متنوع و متعددی روبرو هستند که به نظر می ‌آید برای رفع جدی‌­تر آن بهره‌­گیری و عمل به کلام خالق که برای مخلوق خود فرموده، حلقه مفقوده این موضوع مهم (که امروزه تمام جوامع به نوعی با آن دست به گریبانند) باشد، به عبارتی عامل مهم دیگری که باید خردمندان (به ویژه صاحب منصبان، صاحبان قدرت و مکنت) از آن کمک گرفته و در عمل بدان توجه و تک­ تک انسان‌ها را از آن باب روشن کرده تا آگاه شده و مراعات کنند، همانا تأکید بر حفظ ارزش، احترام و رعایت کرامت انسانی است.(هر چند در دنیای امروز، هستند افرادی در سطوح مختلف سیاسی، علمی، هنری، ورزشی، مالی، فرهنگی، اجتماعی و ...، که علاوه بر فرهیختگی، با کرامت آگاهانه و خودجوش خود، آدمیان پیرامون خود را بهت زده، خرسند و مسرور ساخته و حفظ شأن انسان و انسانیت را در عمل بدان­‌ها آموخته و خود توفیق داشته تا از نعمت کرامت بهره برده و آن را عملاً  (نه در گفتار و نوشتار) به روزی خود تبدیل سازند).   

بدیهی است با تحقق عملی کرامت انسانی در هر جامعه‌­ای (اعم از کوچک و بزرگ)، در واقع انگار سپر حفاظتی از ارزش­‌های انسانی و الهی بالایی را ایجاد کرده‌ایم که نقش حیاتی و اساسی در حفظ نظم اجتماعی ایجاد می­‌کند و با شروع، تقویت و تثبیت رعایت کرامت انسانی در افراد، می‌توان بیش از پیش در شناخت ارزش‌ها و حفظ روابط افراد و راهبری آن­‌ها برای رسیدن به کمال، سعادت و قرب الهی بهره جست.

نکته دیگر اینکه نظام سیاسی مورد نظر قرآن بر اساس کرامت انسانی شکل گرفته، به تعبیری قوای سه ­گانه (مقننه، اجرائیه و قضائیه) هر کشوری در تدوین و خط‌مشی گذاری‌ها، اجرای قوانین و دستورالعمل‌ها و رسیدگی به امور خاطیان و مجرمان، همواره باید حرمت و احترام انسان بودن وی را (در عمل) در نظر گیرند، زیرا انسان ذاتاً (به عنوان اشرف مخلوقات و برترین مخلوق الهی) دارای حرمت و کرامت است و باید (حق دارد) در جامعه محترمانه و در نهایت تکریم عملی زیست کند. چه بسا با تقویت و تثبیت اصل کرامت در نهاد آحاد افراد جامعه، موجب شود تا تمام آثار رحمت الهی (اعم از طبیعت، محیط زیست، تمامی موجودات زنده)، از سوی انسان ­ها مورد تکریم و احترام باشند و حقوق آن­‌ها را نیز نسل به نسل و همواره بهتر از قبل رعایت و حفظ کند.

در جمهوری اسلامی ایران نیز در همین راستا طبق بند 6 اصل دوم قانون اساسی، «کرامت انسانی» جزء مبانی اعتقادی نظام بوده و حتی هم­ تراز با اصول اعتقادی همچون توحید، نبوت و معاد مطرح شده است. به عبارتی در کشور ما نیز به این مهم در قوانین و مقررات متعدد تأکید شده و به انحای مختلف برای نهادینه سازی آن به عنوان فرهنگ اصیل جامعه و سازمانی مبتنی بر ارزش‌های اسلامی، که همانا ارج نهادن به انسان و سرمایه­‌های اجتماعی است، اشاره شده است. فلذا آن­چه جای سؤال دارد؛ این است که ما (از صدر تا ذیل) در اجرا، اقدام و عمل چه میزان آن را درک و رعایت کرده و موفق شده‌­ایم؟ بدیهی است با پاسخ دقیق و درست هر یک از ما به این پرسش، تا حدود زیادی می­‌توان میزان عمل خود به تکریم دیگران و حفظ و صیانت از ارزش­‌ها را، از جانب خود، پی برده و به تناسب آن میزان، نسبت به آغاز مجدد، تقویت و تثبیت رعایت و حفظ کرامت انسانی از سوی خود اقدام کرده و به مرور ضمن ترویج این رکن، زمینه ساز فراگیر شدن این فرهنگ اصیل و نعمت الهی را مقدر و فراهم کنیم. به نظر نگارنده تا این موضوع (که اصلی ثابت و ریشه‌­ای است) در افراد جامعه فراگیر و نهادینه نشود و جایگزین توجه به فرعیات و حواشی نشود، همواره با مشکلات عدیده انسانی و اخلاقی متنوع و متعدد به ویژه نحوه سخن گفتن و ادبیات در گفتمان روبرو هستند.

لذا برای استقرار و نهادینه‌سازی این اصل همانا نیازمند آموزش، آگاه کردن، روشنگری و تربیت افراد هستیم، به ویژه از باب «الناس علی دین ملوکهم» اقدام و عمل مقامات بلندمرتبه و اولیای هر جامعه‌­ای اعم از بزرگ (دولت و سازمان­‌ها) و کوچک (خانواده)، موجبات تسهیل و تسریع در فرهنگ‌سازی و همه­‌گیر شدن این نعمت الهی در آن جامعه خواهد شد.  

در تکمیل کلیات فوق و نکات قابل توجه برای بستر­سازی رعایت کرامت انسانی، باید اشاره داشت که طبق تحقیقات انجام شده، ملاحظه می­‌شود که در این باب نیز اندیشمندان مختلفی صحبت به میان آورده، دیدگاه ‌ها، ابعاد و گونه‌­های متعدد و متنوعی را برای آن برشمرده­‌اند، از جمله امانوئل کانت، لنارت نوردنفلت، دانیل سُلمازی، دونال اوماتونا، امام خمینی(ره) و ....، که به جهت محدودیت و فرصت اندک از ذکر آن در این مقال کوتاه، پرهیز شده و اختصارا اشارتی به دیدگاه قرآن در رابطه با موضوع «کرامت انسانی» می­‌کنیم.

همانطور که گفته شد «کرامت انسانی» اساساً مفهومی قرآنی است و دلایل متعددی در آیات قرآن در رابطه با عزت و کرامت انسان مطرح فرموده، که شاید مهم­ترین ادله آن همانا خلقت انسان از ناچیزترین‌هاست، اعم از طین (خاک/ گِل)، نطفه (آب پاک)، علقه (جنینی که به صورت خون بسته است)، مضغه (تکه گوشت)، عظام (استخوان­‌ها)، لحم (گوشت)، اما از زمانی که کالبد وی حامل نفخه و روح الهی شد، در این هنگام بنیان و اساس حقیقت، ارزش، عزت و کرامت انسانی در وی گذارده و نهادینه شد و بر همین اساس قرآن کریم برای انسان، دو نوع کرامت ذاتی و اکتسابی را اشاره و معرفی کرده است:

الف) کرامتی که خداوند به تمام انسان­­‌ها به طور برابر و فارغ از هرگونه مذهب، نژاد، پوست، جنس و ...، به وی عطا فرموده و جزء ماهیت او است و تا زمانی که زنده است، همراه او خواهد بود و آن کرامت ذاتی است و هر فرد متناسب با درک و شأن خود، می‌­تواند آن را از بالقوه به بالفعل محقق سازد. «قَالَ أَرَأَيْتَكَ هَذَا الَّذِي كَرَّمْتَ عَلَيَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَأَحْتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُ إِلَّا قَلِيلًا؛ [سپس] گفت به من بگو اين كسى را كه بر من برترى دادى [براى چه بود] اگر تا روز قيامت مهلتم دهى قطعاً فرزندانش را جز اندكى [از آن‌ها] ريشه‏ كن خواهم كرد» (آیه 62 سوره مبارکه اسراء) و«وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا؛ و به راستى ما فرزندان آدم را گرامى داشتيم، و آنان را در خشكى و دريا [بر مركب‌ها] برنشانديم، و از چيزهاى پاكيزه به ايشان روزى داديم، و آن‌ها را بر بسيارى از آفريده‌هاى خود برترى آشكار داديم».(آیه70 سوره مبارکه اسراء).

ب) کرامتی که انسان­‌ها به تناسب ارزش و شایستگی خود در دنیا کسب می­‌کنند، کرامت اکتسابی است و به همان میزان موجب برتری معنایی و معنوی او بر سایر انسان‌­ها می­‌شود. مهم‌­ترین ویژگی کرامت اکتسابی این است که کم و کیف آن در انسان­‌های مختلف، به تناسب ارزش و عزت وی، متفاوت است و اساساً میزان عمق آن به میزان معرفت، زهد و تقوا و جایگاه هر فرد، نزد خداوند بستگی دارد. به عنوان مثال در قرآن کریم، آیه 31، سوره مبارکه نساء «إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيمًا؛ اگر از گناهان بزرگى كه از آن[ها] نهى شده‏ ايد دورى گزينيد بدي‌هاى شما را از شما مى‌زداييم و شما را در جايگاهى ارجمند درمى‌آوريم»، آیه 27 سوره مبارکه یاسین «بِمَا غَفَرَ لِي رَبِّي وَجَعَلَنِي مِنَ الْمُكْرَمِينَ؛ كه پروردگارم چگونه مرا آمرزيد و در زمره عزيزانم قرار داد»، آیه 13 سوره مبارکه حجرات «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ؛ اى مردم، ما شما را از مرد و زنى آفريديم، و شما را ملت ملت و قبيله قبيله گردانيديم تا با يكديگر شناسايى متقابل حاصل كنيد. در حقيقت ارجمندترين شما نزد خدا پرهيزگارترين شماست. بى‌ترديد، خداوند داناى آگاه است» و آیه 15 سوره مبارکه فجر «فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ؛ اما انسان، هنگامى كه پروردگارش وى را مى‌آزمايد، و عزيزش مى‌دارد و نعمت فراوان به او مى‌دهد، مى‌گويد: «پروردگارم مرا گرامى داشته است» دلالت بر این نوع کرامت دارند.

در تحقیقی جامع در رابطه با ارائه الگوی کرامت انسانی کارکنان در سازمان­‌های دولتی ایران، محققان فرهیخته ذیربط، ترکیب مطلوب برای تحقق عملی کرامت انسانی در سازمان­‌ها را در چهار بُعد:

• عملکردی؛ شامل: نظم‌­گرایی، انتقادپذیری، تعهد، استقلال و آزادی عمل، توانمندسازی ( 33 درصد)
• رفتاری؛ شامل: عدالت و برابری، خوش رفتاری، حس هم­بستگی، به رسمیت شناختن (31 درصد)
• ذهنی و روانی؛ شامل: خوش ­بینی و امیدواری، سلامت روانی و معنویت در کار (30 درصد)
• جسمانی؛ شامل: تندرستی و سلامت بدن، رعایت بهداشت و انجام ورزش (6 درصد)

شناسایی و معرفی کرده‌اند. طبق نتیجه این تحقیق، چنان­چه توجه به کارکنان در ابعاد مذکور به میزان درصدهای فوق تحقق یابد، آن­گاه حداکثر میزان کرامت انسانی افراد، در سازمان به میزان (62/1 درصد) خواهد بود.

با توجه به شرح کوتاه فوق، شاید گزافه نباشد که بگوییم یکی از مغفولات اساسی دنیای امروز همانا عدم توجه بایسته و حفظ «کرامت انسانی» است که بعضاً با ایجاد کمبودها، نارسایی‌­ها و وقوع مشکلات عمومی(در سطح جوامع خرد، سازمانی، ملی و جهانی) تا حدی به ضعف و یا فقدان آن بعینه پی برده و لمس می­‌کنیم.

در پایان امید است و البته انتظار می‌رود روزی فرارسد که از سوی مجامع جهانی (و حتی در کشور خودمان) شعار سال، تحت عنوان «حفظ شأن و رعایت عملی کرامت انسانی» توسط آحاد جامعه (به ویژه همه اولیا و مسئولان صاحب نام و قدرت از صدر تا ذیل) اعم از هر کیش، آیین، جنس، پوست، کشور و ملتی نامیده شده و در عمل شاهد اجرای آن باشیم.                                                      

   محمودرضا بیژنی، فروردین‌ماه 1399

منابع و مآخذ:

• قرآن حکیم و شرح آیات منتخب، 1388. مترجم آیت الله مکارم شیرازی، مرکز طبع و نشر قرآن ج.ا.ا، انتشارات اسوه (وابسته به سازمان اوقاف و امورخیریه).
• قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
• الوانی، سیدمهدی؛ معمارزاده طهران، غلامرضا؛ موسی­خانی، محمد؛ فلسفی، علی. زمستان 1394. ارائه الگوی کرامت انسانی کارکنان در سازما ن­های مستقر در سازمان های دولتی ایران. مندرج در فصلنامه مدیریت نظامی، شماره 60، سال پانزدهم.
• دهخدا، علی ­اکبر (1373)، لغت­نامه، نشر دانشگاه تهران.
• پایگاه اینترنتی مؤسسه فرهنگی و اطلاع­‌رسانی تبیان، 1396.
• پایگاه درس­ هایی از قرآن؛ حجت الاسلام محسن قرائتی (تفسیر آیه 70 سوره اسراء).
• کوشکی، محمدصادق. (1383). پایان نامه دکتری با عنوان: مبانی سیاست مطلوب در قرآن کریم.
• مقیمی؛ سید محمد. 1394. اصول و مبانی مدیریت از دیدگاه اسلام. تهران. نشر راه دان. »