بررسی سماع قرآن از نگاه عارفان در «پژوهشنامه عرفان»

به گزارش ایکنا؛ بیست و دومین شماره دوفصلنامه علمی پژوهشی «پژوهشنامه عرفان» به صاحب‌امتیازی انجمن علمی عرفان اسلامی ایران منتشر شد.

عناوین مقالات این شماره بدین قرار است: «رمزگشایی فرآیند فردیت در الهی‌نامه ‌عطار با تکیه بر کهن الگوهای یونگ»، «بازخوانی دین‌شناسی عرفانی ملاصدرا»، «تحلیل محتوایی شطح (بر پایه شطحیات قرن دوم تا هفتم ه.‌ق‌)»، «رویکردهای متفاوت نسبت به شطح‌گویی و انواع درون‌مایه شطحات»، «سیمای مکر الهی در اشعار مولانا»، «سنجش و سازش برهان، عرفان و قرآن در هرم معرفتی سنایی»، «تبیین کارکرد معرفتی حواس خمس در معارف بهاء ولد (رویکرد استعاری)»، «اهمیت جعفر خلدی در تصوف مکتب بغداد و در عرفان شیعی»، «مقام معشوقی در عرفان (با تکیه بر مقام معشوقی شمس تبریزی و مولانا)»، «مبانی اندیشه‌های عرفانی بایزید روشان»، «از سماع تا رویت (سماع قرآن از نگاه عارفان)»، «بررسی عقل و خیال در جهان‌شناسی تنزیهی و تشبیهی از نظر ابن عربی».

بازخوانی دین‌شناسی عرفانی ملاصدرا

در چکیده مقاله «بازخوانی دین‌شناسی عرفانی ملاصدرا» می‌خوانیم: «در این جستار مولفه‌های دین‌شناسی صدرالدین محمد شیرازی معروف به ملاصدرا (۱۰۵۰ق) در ذیل سه مبحث خودشناسی، مفهوم سفر و نظریه وحدت ادیان مورد بررسی قرار گرفته است. خودشناسی با فهم تجرد نفس مرتبط است یک از برترین نتایج آن خداشناسی است. اصطلاح سفر به معنای سلوک به سوی خدا، با حقیقت دینداری پیوندی عمیق دارد تا آنجا که وی در تعریف دین سلوک به سوی وجود حقیقی را مطرح می‌کند که در طی آن سالک از خود مجازی به خود حقیقی سفر می‌کند. بدین ترتیب کمال انسان با اکمال دین از جهت وصول به ولایت و مقام احسان نسبتی مستقیم دارد. همچنین در این پژوهش به نظریه وحدت ادیان در آثار ملاصدرا به عنوان نظریه‌ای عرفانی نگریسته شده است. مطابق این نظریه که از وحدت وجود منتج می‌شود، مردم بر هر دین و آیینی که باشند تنها حق را می‌پرستند و در قیامت حق تعالی برای همگان حتی مشرکان، در صورت معهودشان تجلی خواهد کرد.»

سیمای مکر الهی در اشعار مولانا

در طلیعه مقاله «سیمای مکر الهی در اشعار مولانا» آمده است: «مکر الهی از صفات بسیار مهم و برجسته در معرفت حق تعالی و نیز یکی از اوصاف درخور و پر‌اهمیت در مباحث عرفانی است و اطلاقش بر انسان به عنوان صفتی نفسانی و رذیله به شمار می‌آید. از آن جایی که شناخت این صفت منجر به اعتلای روحی و اخلاقی و نیز معرفت الهی می‌گردد، بنا بر این بسیار مورد توجه عارفان قرار گرفته است. در این پژوهش که با روشی توصیفی تحلیلی تدوین یافته، ضمن بررسی مکر الهی در قرآن و سنت و نگرش‌های مختلف عرفانی، به بررسی جنبه‌های عارفانه ‌آن در اشعار مولانا پرداخته شده است. این بررسی نشان می‌دهد که با وجود تاکیدی که اغلب عارفان پیش از او بر خوف و ایمن نبودن از مکر الهی درهمه ‌مراحل سلوک دارند، اما نگرش مولانا تا حدودی با آنان متفاوت است. او معتقد است سالک به کمک جذبه و عنایت حق، در مقام فنا، از صفات نفسانی‌اش فانی می‌شود. از این رو مکر او که صفتی نفسانی است، در مکر حق فانی شده و به مقام حفظ و امنیت نایل می‌گردد. همچنین او از مکری عاشقانه در ساحت عشق سخن می‌گوید. در این ساحت که نهایت قرب الهی است؛ مکر به عنوان صفت معشوق، برای عاشق زیبنده تلقی گردیده و خوف از او زایل می‌گردد.»

عقل و خیال در جهان‌شناسی ابن عربی

در طلیعه مقاله «بررسی عقل و خیال در جهان‌شناسی تنزیهی و تشبیهی از نظر ابن عربی» آمده است: «اصل توحید و مسایل مربوط به آن از جمله مسائل محوری در منظومه ‌اندیشه ‌اسلامی به شمار می‌آید، به طوری که فهم درست و دریافت صحیح آیات کلام الهی در این مورد همواره ذهن اندیشمندان مسلمان را به خود مشغول داشته است. در فضای اندیشه ‌کلامی و فلسفی، عقل به عنوان کارآمدترین قوای ادراکی برای فهم و دریافت جهان بینی توحیدی محسوب شده است. جهت‌گیری تلاش‌های عقلی نیز همواره تنزیه خداوند و دورداشت و تعالی وی از جهان و مخلوقات را نتیجه‌گیری کرده است. این نتیجه‌گیری طبیعت قوای عقل است و اصل تنزیه نیمی از معرفت صحیح توحیدی را در بردارد. اما از طرفی نیز پرسش‌هایی بدون پاسخ در مورد چگونگی ارتباط خداوند با جهان باقی می‌ماند. این کاستی تلاش‌های بسیاری را از سوی اندیشمندان مسلمان در زمینه‌های گوناگون از جمله کلام، فلسفه و عرفان رقم زده است.

محی الدین ابن عربی به عنوان عارفی بزرگ و اندیشمندی برجسته با طرح جهان‌بینی توحیدی مبتنی بر تشبیه، نیمه دیگر جهان‌بینی توحیدی را کامل کرد. وی با معرفی و تبیین قوه ‌خیال در کنار قوه ی عقل در آثار خود و پرداختن به کارکردهای عقل و خیال در شکل‌دهی جهان‌بینی توحیدی پازل معرفتی را بر اساس نگاه وحدت وجود کامل کرد. در پژوهش حاضر تلاش شده است تا ضمن معرفی هر یک از این دو قوه به ارتباط نگاه تنزیهی و تشبیهی پرداخته شود. هچنین به کارکرد نگاه ترکیبی تنزیهی و تشبیهی در درک صحیح جهان، چگونگی ارتباط آن با حق تعالی و همچنین دربافت درست آیات الهی اشاره گردد.»