تلاقی وجوه فردی و اجتماعی دینداری در عید فطر / روز تقدم زکات بر نماز

عید سعید فطر، از بزرگ‎ترین اعیاد اسلامی و روز تکمیل یک ماه بندگی و روزه‌داری است. حرکت منطقی و عقلانی از وجوه درونی دینداری به سمت وجوه بیرونی و اجتماعی دین، در روز عید فطر، با اعمالی همچون زکات فطره، نماز عید و صله ارحام مشهود است و این مهم، بر اهمیت ابعاد اجتماعی این روز می‌افزاید. در این راستا، با مجید معارف، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در رشته معارف اسلامی و الهیات به گفت‌وگو پرداختیم که آن را در ادامه بخوانید:

ایکنا ــ امام علی(ع) فرموده اند «هر روزی که در آن گناه نشود، عید است»، اما با این حال بعضی از ایام سال مثل اول شوّال، مشخصاً به عنوان عید فطر معرفی شده است. علت تشریع این اعیاد چیست؟ آیا پای وجوه اجتماعی در میان است؟

سخن امیرمؤمنان علی(ع) که فرمودند «کُلَّ یَومٍ لَا یُعصَیَ اللهُ تَعالَی فِیهِ فَهُوَ یَومُ عِیدٍ» یا «العید لمن قبل صلاته و صیامه» با اینکه روزهایی به طور خاص به عنوان عید در نظر گرفته شود، تعارض و منافاتی وجود ندارد. سخن امیرمؤمنان(ع) به این معناست که باید بکوشیم با معصیت نکردن، هر روزمان را به عید تبدیل کنیم و این یعنی چه بسا اگر در روز عید فطر و عید قربان معصیت انجام دهیم، این اعیاد از حقیقت معنوی و باطنی خود تهی شوند، لذا توجه به معنای باطنی عید که تمرین پرهیز از معصیت است، اهمیت دارد.

هر ملت و امتی در هر نقطه‌ای از جهان، روزهای مهم و سرنوشت‌سازی دارد که به عنوان ایام‌الله تلقی می‌شوند. این ایام‌الله، می‌تواند مبدأ تحولات سیاسی، اجتماعی و روحی و معنوی باشد و معمولاً ایام‌الله هر ملت، اعیاد آن ملت است. می‌بینیم که خدای تعالی به موسی(ع) دستور داد که با مردم حرف بزن و اهمیت ایام‌الله را به آنان گوشزد کن. یکی از ایام‌الله قوم یهود، غلبه بر فرعون بود. یا مثلاً حضرت عیسی(ع) وقتی درخواست نزول مائده را از آسمان مطرح کرد از خداوند درخواست کرد که نزول مائده را عیدی برای ما و آیندگان قرار بده. چرا که روز نزول مائده الهی روزی سرنوشت برای امت حضرت عیسی(ع) بود و به واسطه این معجزه، تحولات جدیدی رخ می‌داد. در اسلام نیز روزهایی مانند عید فطر و عید قربان، ایام‌الله هستند که نزد همه مسلمانان، فارغ از سلیقه و گرایش و فرقه، محترم هستند و واجد جنبه‌های اجتماعی‌اند.

ایکنا ــ چه جنبه‌های اجتماعی و مناسبات انسانی در روز عید سعید فطر وجود دارد؟

هر عبادتی که اسلام وضع می‌کند، یک جنبه و اعمال فردی دارد و یک جنبه و اعمال اجتماعی. نماز ظاهراً یک عبادت فردی است؛ یعنی رابطه من با خدای خودم است و می‌توانم آن را در خلوت خودم اقامه کنم اما می‌بینیم اسلام برای اقامه 17 رکعت نماز روزانه توصیه به جماعت کرده اما برای نماز مستحبی و نافله، دستور به اقامه فرادی داده است. این یعنی اسلام هم به تقویت رابطه فرد با خدا می‌اندیشد و هم به اصلاح رابطه اجتماعی میان افراد جامعه. زیرا کسی که می‌خواهد نماز جماعت بخواند وارد مکانی به نام مسجد می‌شود، در مسجد، مؤمنین همدیگر را می‌بینند، در جریان گرفتاری‌های هم قرار می‌گیرند، از امام جماعت تبعیت می‌کنند و ... این یعنی در نماز جماعت وجوه اجتماعی وجود دارد. حج هم این‎گونه است که هم وجه فردی دارد و هم وجه اجتماعی. بخشی از اعمال آن فردی و بخشی از اعمال آن جمعی است. برخی برکات آن نیز متوجه فرد می‌شود و برخی از نتایج آن متوجه همه حج‌گزاران و بلکه همه مسلمانان.

در مورد روزه نیز یک بعد مهم، عبادت فردی است، من روزه می‌گیرم، ساعاتی گرسنگی و تشنگی را تحمل می‌کنم، نفس من در برابر برخی هوس‌ها ایستادگی می‌کند و حاصلش می‌شود تقوا. اما همین روزه که به نظر می‌رسد جنبه فردی دارد، یک تجلی‌های اجتماعی هم دارد. مثلاً سنت اطعام و افطاری دادن، به یاد فقرا بودن و به آن‌ها کمک کردن، احیاهای شب قدر و ... نمونه‌های از وجوه اجتماعی ماه رمضان هستند. عید فطر نیز در ماهیت خود یک وجه فردی دارد که نشاط معنوی حاصل از یک ماه روزه‌داری و تجدید عهد برای معصیت نکردن است اما یک وجه اجتماعی هم دارد. پرداخت زکات فطره به نیازمندان، حضور در صفوف نماز عید فطر و «تقبل‌الله» گفتن به برادران دینی، برپایی جشن‌ به مناسبت این عید و ... نمونه‌هایی از این وجه هستند که بر همبستگی اجتماعی می‌افزاید. 

ایکنا ــ هر دو عید بزرگ مسلمانان یعنی عید فطر و عید قربان، با انفاق و بخشش همراه‌اند. عید فطر با زکات فطره و عید قربان با قربانی‌کردن. به نظر شما این موضوع حاوی چه پیامی برای مسلمانان است؟

در اسلام، همیشه مرتبه زکات بعد از مرتبه نماز آمده است مثلاً به دفعات تکرار شده است که :«وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ»، همچنین در بسیاری از روایات آمده است که ارزش نماز از زکات و ارزش زکات از حج و ارزش حج از روزه بیشتر است. فقط یک جا هست که به عقیده مفسران، پرداخت زکات مقدم بر اقامه نماز شده و آن عید فطر است. در سوره مبارکه اعلی آمده است: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى، وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى(14 و 15) یعنی به تحقیق که رستگار شد آنکه زکات پرداخت، سپس خدا را یاد کرد و نماز خواند. در تفاسیر و روایات آمده که منظور از این زکات، زکات فطره و منظور از این نماز، نماز عید فطر است. در دستورات فقهی نیز توصیه شده است که پیش از اقامه نماز عید فطر، زکات فطریه را از اموال خود جدا کنید. چنانچه می‌دانید بسیاری از مؤمنان از شب عید فطر، زکات فطریه را کنار می‌گذارند و به دست مستمندان می‌رسانند. جنبه عبادت اجتماعی و رسیدگی به فقرا در ماهیت روز عید فطر، بسیار پررنگ است و به نوعی آخرین برگ از دفتر روزه‌داری محسوب می‌شود.

ایکنا ــ چرا اعیاد مذهبی در کشور ما به اندازه سوگواره‌های مذهبی، جای خود را باز نکرده‌اند؟ چراکه می‌بینیم در بسیاری از کشورهای اسلامی، به مناسبت عید فطر، یک هفته جشن و شادی سراسری وجود دارد.

این مسئله ریشه دینی و مذهبی ندارد؛ یعنی اینطور نیست که بر اساس آیات و روایات بگوییم باید بیشتر، محزون و کمتر شاد باشیم. لذا آنچه شاهد هستیم، رویکردهای قومی و ملی و اجتماعی است و رویکرد دین اسلام یا مذهب تشیع نیست. البته مذهب تشیع در طول تاریخ، مصائبی مثل واقعه کربلا را تحمل کرد که هنوز جبران واقعی آن اتفاق نیفتاده است و چه بسا با اقامه حکومت عدل امام زمان(عج)، جبران آنچه رفته است، انجام شود. از این منظر، شیعه نسبت به این مصائب، مغموم است، اما هیچ منافاتی نیست که با وجود این غم تاریخی، نسبت به شادی و نشاط در اعیاد اهتمام نداشته باشیم.

شادی و غم هر دو در مواقعی ضروری هستند. در سبک زندگی دینی، از یک سو شادی و سرور مجاز و حلال وجود دارد و از سوی دیگر، حزن و عزاداری. انسان مؤمن ممکن است از موفقیت‌های خود در زندگی شخصی و در سطح بالاتر در اعیاد و مناسبت‌های دینی به شادی بپردازد و از طرف دیگر، در غم از دست دادن یکی از بستگان خود و در سطح بالاتر در غم ظلم به اهل بیت(ع) و شهادت آنان، محزون شود و به عزاداری بپردازد. اما قبول دارم که بنا به دلایلی، که جامعه‌شناسان، مورخان، روانشناسان باید آن را ریشه‌یابی و آسیب‌شناسی کنند، توجه و تمرکز بر سوگواره‌های مذهبی در جامعه ما بیشتر بوده است. باید توجه داشته باشیم که اگر در هر مسئله‌ای، مرز تعادل را رد کنیم و افراط پیشه کنیم، به عملی ضد خودش تبدیل می‌شود و مردم را نسبت به دین دلسرد می‌کند؛ یعنی باعث می‌شود که مردم گمان کنند دین فقط حزن و اندوه است.

من خود در برخی کشورهای اسلامی دیده‌ام که مردم به شکل خودجوش از چند روز قبل عید فطر، پلاکاردهای مربوط به این روز را نصب می‌کردند و تا چند روز پس از عید فطر به جشن و شادی مشغول بودند. ولادت پیامبر اکرم(ص)، سالروز هجرت، ولادت امام عصر(عج) (برای ما شیعیان) و عید فطر و امثال آن، از ظرفیت‌های دینی هستند که امکان شادی حلال در آن‌ها وجود دارد و حتی بیش از یک روز هم می‌توانیم آن‌ها را جشن بگیریم.

گفت‌وگو از مجتبی اصغری