مصحف فاطمه(س)؛ کلامی وحیانی در مورد آینده

ابوالقاسم اوجاقلو، استادیار دانشکده علوم انسانی دانشگاه زنجان در گفت‌وگو با ایکنا از زنجان، در مورد شان و منزلت حضرت فاطمه(س) و چیستی مصحف منتسب به ایشان اظهار کرد: مجموعه روایاتی که  در مورد حضرت فاطمه داریم را می‌توانیم در سه دسته تقسیم‌بندی کنیم، نخست آن روایاتی که از پیامبر اکرم(ص) و امامان شیعه به شان و منزلت و ابعاد وجودی حضرت زهرا(س) وارد شده است و دسته دوم به روایاتی مربوط می‌شود که در مورد زندگی این بانوی نمونه اسلام به‌ویژه حوادث پس از رحلت نبی مکرم اسلام اتفاق افتاده است و یا می‌توان آن را در بخش مربوط به مضروب شدن و کیفیت شهادت بررسی کرد و دسته سوم روایاتی است که از حضرت فاطمه(س) در موضوعات مختلف نقل شده و در کتاب‌هایی همچون نهج‌الحیات گردآوری و ترجمه شده تا مورد استفاده عموم قرار گیرد.

وی با اشاره اینکه در مورد حضرت فاطمه(س) به‌ویژه در مورد مقام و منزلت ایشان با کثرت روایات مواجه نیستیم، ابراز کرد: این این روایات به لحاظ کیفیت جایگاه ویژه‌ای دارند و با یک حوزه معنایی خاصی روبه‌رو هستیم. در روایتی که از جابربن‌عبدالله انصاری نقل شده و در منابع جدیثی اهل سنت آمده و به منابع متاخر شیعه راه یافته است، می‌خوانیم که وقتی پیامبر(ص) از دنیا رفت امام علی(ع) فرمود: این یکی از دو رکنی بود که از دست دادم. جابر تصور و ذهنیتی دارد که پیامبر در مورد این دو رکن به علی‌بن ابی‌طالب سفارش کرده و بر اساس این روایت امام علی(ع) دو رکن داشت که یکی پیامبر(ص) و دیگری حضرت فاطمه(س) است.

عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه زنجان با اشاره به اینکه رکن به معنی تکیه‌گاه و سند است، بیان کرد: پیامبر اکرم(ص) و حضرت فاطمه(س) در تکیه‌گاه بودن برای علی‌بن ابی‌طالب یکسان هستند و در این مقام هر شان معنوی که برای پیامبر(ص) تصور می‌شود عینا همان ترتیب در شان برای حضرت صدیقه طاهره قابل تصور است بنابراین رکن بودن در اینجا یک مقام معنوی و رتبه معرفتی است که اگر این روایت و احادیث دیگر را کنار هم قرار دهیم به جایگاه خاص این بانوی بزرگوار می‌رسیم.

وی ادامه داد: در حدیث دیگری از امام حسن عسگری(ع) با وضوح بیشتری می‌بینیم «ما امامان شیعه حجت‌های خدا بر خلق هستیم و مادرمان فاطمه(س) حجت خدا برای ما است». اگر کلمه رکن و معادل‌هایش که برای اهل‌بیت(ع) به کار رفته را کنار هم قرار دهیم و خانواده حدیث تشکیل دهیم، می‌توانیم موضوع را دقیق‌تر مورد بررسی قرار دهیم. نکته اول، سطح رکنی است که حضرت فاطمه(س) به‌طور ویژه متصف به آن است. سطح دوم رکن بودن امام علی‌بن ابی‌طالب برای سایر امامان است؛ چراکه در زیارت امام علی(ع) داریم که آن حضرت رکن‌الاولیاء معرفی شده است و در روایات دیگر نیز داریم که امامان ارکان‌المسلیمن، ارکان‌البلاد و ارکان‌ توحید خوانده شده‌اند بنابراین سطح سوم نیز رکن بودن نیز برای امامان برای مومنین و مسلمین است.

اوجاقلو با اشاره به اینکه حضرت فاطمه(س) جایگاه خاصی داشته که می‌توان این جایگاه را همطراز با جایگاه رسول خدا دانست، تصریح کرد: یکی از نکات مهم در این مرتبه معنوی، نزول جبرئیل به محضر حضرت فاطمه(س) پس از رحلت نبی مکرم اسلام(ص) است. یعنی جبرئیل پس از رحلت پیامبر(ص) تا زمانی که حضرت فاطمه(س) در قید حیات بود به محضر ایشان نازل می‌شد و مطالبی را به ایشان ابلاغ می‌کرد و ایشان پس از دریافت، آن‌ها را به امام علی(ع) برای مکتوب شدن انتقال می‌داد که مجموعه این مکتوبات کتابی شد که به مصحف فاطمه(س) معروف است.  در سخنان بزرگان آمده که این جایگاه جز برای انبیای اولوالعزم تصریح نشده و حتی این جایگاه در شان امامان شیعه نیز وارد نشده است.

امام علی(ع)؛ تنها هم‌کفو فاطمه زهرا(س)

وی اظهار کرد: در روایات این مضمون نیز آمده که اگر امام علی(ع) نبود، کفوی برای همسری حضرت فاطمه(س) پیدا نمی‌شد اما عکس این مطلب ذکر نشده است! این گزاره نشان‌دهنده جایگاه خاص حضرت فاطمه(س) است. در این مورد علامه حسن‌زاده آملی در «کتاب شرح فص حکمة عصمتیة فی کلمة فاطمیة» مطلب جالبی ذکر کرده که مقام حضرت فاطمه(س) مقامی بوده که جز با یک معصوم نمی‌توانست زندگی کند چنان که در برخی روایات وارد شده که امام علی(ع) به این همسری افتخار می‌کرد.

استادیار دانشکده علوم انسانی دانشگاه زنجان با اشاره به اینکه جایگاه حضرت فاطمه(س) را بیش از دیگران خود اهل‌بیت(ع) می‌دانستند و شاید برای مردم عادی مکشوف نیست، افزود: این جایگاه برای علی‌بن ابی طالب و فرزندان او قابل شناخت است. بنابراین بی‎جهت نیست که در کتاب الإرشاد شیخ مفید در روایتی از امام عصر (عج) نقل شده که فرموده‌اند: برای من در (فاطمه زهرا) دختر رسول خدا الگویی است! یعنی حضرت فاطمه الگویی است برای معصومان(ع). در روایت دیگری از امام صادق(ع) این بانو معادل با لیلة القدر معرفی شده و وجه این تشبیه ممکن است آن مطلبی باشد که در روایت دیگری آمده است که: خلق از معرفت حضرت منقطع هستند. فاطمه در لغت از ریشه فطم به معنای از شیر گرفتن است. از این کلمه معانی دیگری گرفته شده است، مثلا دوستداران حضرت از آتش جهنم بریده شدند یا فاطمه بریده شده از شر و بدی است.

وی ادامه داد: ما نباید منتظر گزارش تفصیلی و فراوان از ابعاد وجودی حضرت فاطمه(س) باشیم؛ چراکه شناخت این مقام محصور به اهل‌بیت(ع) بوده و ما می‌توانیم از کلماتی که آن‌ها بدان اشاره کرده‌اند و از لابه‌لای روایات محدود که به لحاظ کیفیت نکات قابل توجهی دارند به این معانی پی ببریم. اوصاف و معیارهایی که ائمه اطهار از ابعاد وجودی حضرت فاطمه(س) داده‌اند ما را به شناخت این شخصیت والا نزدیک می‌کند و از جمله این اوصاف می‌توان به فاطمه، زهرا، بتول، محدثه، راضیه، مرضیه، طاهره، صدیقه و انسیه حوراء اشاره کرد که هر کدام بر اساس علم معناشناسی ناظر به آیات قرآن و احادیث واژه‌های پربار و پر معنایی هستند به عنوان مثال در بیان کلمه صدیقه ملاحظه می‌کنیم در آیه‌ 69 سوره نساء (وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَٰئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ ۚ وَحَسُنَ أُولَٰئِكَ رَفِيقًا)، صدیقین پس از انبیاء آمده است.

اوجاقلو یادآور شد: در منابع متقدم حدیث شیعه به‌ویژه الکافی کتاب الحجه، بابی به مواریث اهل‌بیت(ع) اختصاص دارد که در آن به مصحف حضرت فاطمه(س) اشاره شده است. در این باب 20 حدیث از امام صادق(ع) و امام باقر(ع) آمده و در برخی از آن‌ها آمده که پس از رحلت پیامبر(ص) جبرئیل بر حضور فاطمه زهرا نازل می‌شد و خبرهایی از آینده به او می‌داد تا مشغولیتی برای او حاصل شود و تسلی خاطر از غم و اندوهی که از قبل فقدان نبی مکرم متوجه آن حضرت بود. در کتاب بصائر‌الدرجات طی روایتی آمده که جبرئیل چیزی شبیه قرآن را انتقال می‌داد اما کلامی از قرآن در آن نیست اما شباهت آن به دلیل وحیانی بودن آن است از جانب خداوند متعال با وساطت جبرئیل.

وی با اشاره به اینکه بنا به تصریح احادیث مصحف حضرت فاطمه(س) قرآن نبود اما کلامی از کلام‌الله بود که بر حضرت نازل شد، گفت: در چند روایت این طور نقل شده که مصحف حضرت فاطمه(س) املاء رسول و خط علی(ع) است و در اینجا منظور از رسول همان رسول کریم یعنی جبرئیل است. تعبیر خط علی (ع) را برای کتاب جامعه نیز داریم، که در ساعاتی خاص پیامبر اکرم مطالبی را در باب احکام شرعی املاء میفرمود و حضرت علی(ع) آن ها را می‌نوشت. این کتاب « جامعه » غیر از مصحف حضرت علی(ع) است که در آن آیات قرآن همراه تفسیر آمده و این نیز جزو مواریث اختصاصی اهل‌بیت(ع) است. امام صادق(ع) نیز فرمودند: در مصحف حضرت فاطمه(س) چیزی از حرام و حلال نیست بلکه در این مصحف اخبار آنچه اتفاق خواهد افتاد آمده است. بنابر این روایات رکن بودن حضرت فاطمه(س) برای امام علی(ع) می‌تواند به این معنا باشد که ایشان منبع علمی و معرفتی در موضوعات مذکور برای امام علی(ع) بوده‌اند.

عضو هیئت علمی گروه معارف اسلامی دانشگاه زنجان با اشاره به اینکه میراث اختصاصی اهل‌بیت(ع) به‌طور مستقیم در دسترس مردم قرار نگرفته است، بیان کرد: با این حال امامان معصوم به طرق مختلف این مطالب را به مردم ابلاغ کردند.