شهید صدر؛ یگانه‌‌ در فقاهت، اسوه‌ در معنویت

به گزارش ایکنا، سیدمحمدباقر صدر فقیه و متفکر شیعه ساکن عراق بود که علوم دینی را نزد آیت‌الله خویی و برخی از علمای نجف آموخت. او تحصیلاتش را پیش از ۲۰ سالگی به اتمام رساند و در حوزه علمیه نجف به تدریس علوم دینی پرداخت. سیدمحمد صدر، سید محمدباقر حکیم، سید کاظم حسینی حائری و سید محمود هاشمی شاهرودی از شاگردان اویند.

سیدمحمدباقر صدر در دانش‌هایی چون اصول، فقه، فلسفه سیاست و معرفت‌شناسی نظریه‌های جدیدی ارائه داده است. برخی از نظریه‌های مشهور وی عبارت است از: نظریه حق الطاعه، توالد ذاتی معرفت و منطقة الفراغ. او کتاب‌های فراوانی نیز نوشته است که فلسفتنا، اقتصادنا، دروسٌ فی علم الاصول(مشهور به حلقات) و الاسس المنطقیه للاستقراء از مهم‌ترین آنها است.

شاید بهترین عنوانی که می‌‌توان در مورد آن شهید فرزانه به کار برد تعبیر امام خمینی(ره) است که ایشان را «مغز متفکر اسلامی» نامید. شخصیت شهید صدر را می‌توان از وجوه مختلفی مورد بررسی قرار داد که قطعا یکی از آنها ژرفای علمی و نگرش جامع به شریعت اسلامی است که در اثر تلاش شبانه‌روز و مستمر در عرصه مطالعه و تحقیق به دست آمده باشد.

حجت‌‌الاسلام الهی خراسانی در این زمینه می‌نویسد: «شهید صدر کسی است که هم ساعات متمادی، روزانه، دهه‌های مختلف عمر شریف خود را بر روی تفکر و مباحث علمی گذاشته است و هم رسالت اجتماعی خود را فراموش نکرده است. درباره تفکر و رسالت علمی یکی از شاگردان ایشان می‌فرمود: آقای صدر به ما می‌گفت شماها از همه وقتتان برای تفکر استفاده کنید. می‌گفت: من خبر دارم آقای صدر در جوانی نحوه مطالعه و تفکرش این‌چنین بود که بخشی از مطالعه خود را در حرم امیرالمؤمنین علی(ع) می‌گذاشت و می‌گفت آنجا مسائل علمی برایم بهتر حل می‌شود. به شاگردانش فرموده بود فکر نکنید در مسیر رفت‌وآمد یا در مجلسی که شرکت می‌کنید، چون جلسه درس‌وبحث و وقت مطالعه نیست، می‌توانید وقتتان را به امور کم‌اهمیت اختصاص دهید؛ در راه سعی کنید که فکر کنید.

شخصی با این‌همه دغدغه علمی و این‌همه اهتمام به امور علمی، در عین‌ حال از جامعه فاصله نگرفته و در را به روی خود نبسته که مثلاً می‌خواهم فکر کنم. دغدغه اجتماعی ایشان باعث تأسیس حزب الدعوة الاسلامیة شد. حلقه‌‌های مبارزاتی تشکیل می‌داد، ارتباطات با جوانان، ترغیب برای راه‌اندازی مجلات، و ایشان تا سال‌ها بیانیه برخی از علما را برای امور اجتماعی تنظیم می‌کردند».

اخلاص و ساده‌زیستی شهیدصدر

یکی دیگر از وجوه شخصیتی شهید صدر جنبه معنوی و بهره‌مندی از اخلاق اسلامی است. آیت‌الله محسن اراکی در اینباره می‌گوید: محمدرضا نعمانی که در روزهای محاصره مرحوم صدر همراه ایشان در خانه محاصره شده بود، می‌گفت در آن روزهای حصر، مرحوم صدر یا عبادت می‌کرد یا مطالعه داشت و می‌نوشت و در شبانه روز کمتر از چهار ساعت استراحت داشت و وقتی از وی خواستیم استراحت کنند، فرمود عمر کوتاه است و حیف است آن را در استراحت به کار بگیریم و باید تا می‌شود برای امتثال امر خداوند و خدمت به خدا استفاده کنیم.

توجه به نیازهای فکری امت اسلام

نگاه شهید صدر محدوده به مذهب تشیع نبود و همواره به نیازهای امت اسلامی توجه داشت. آیت‌الله حائری در این رابطه می‌گوید: «یکی از ویژگی‌های استاد شهید ما آیت‌الله صدر در کنار همه فضائل انبوه عبارت است از وحدت‌گرایی و رویکرد تقریبی که در همه میدان‌های فعالیت او بود. چه در عرصه افکار و چه در عرصه فعالیت‌های اجتماعی به‌ویژه مبارزه شجاعانه‌اش با رژیم عراق که به شهادتش منجر شد. او در طرح‌های خود امت اسلام را با همه گستردگی‌اش در نظر داشت و نیازهای فکری همه امت را تشخیص می‌داد و به رفع آن‌ها می‌پرداخت، او نگاه خود را به زاویه اجتماعی محدودی نمی‌دوخت بلکه در بررسی شرایط امت نگاهی باز داشت و توانایی‌های خود را به کار می‌انداخت و از این رو نظریه‌پردازی متعلق به همه گرایش‌ها بود.

تعبیر امامین انقلاب درباره شهید صدر

بازخوانی سخنان رهبران انقلاب اسلامی ایران در مورد شخصیت شهیدصدر به خوبی گویای عظمت شخصیت و گستره فکری آن فقیه گرانقدر است. امام خمینی(ره) در بیانی ضمن توصیف عظمت شخصیت شهید صدر در عالم اسلام، از ایشان به عنوان «مغز متفکر اسلامی» یاد ‌کرده و تصریح می‌کند: «سید محمدباقر‏‎ ‎‏صدر که مغز متفکر اسلامی بود و امید این بود که اسلام از او بهره برداریهای زیادتری‏‎ ‎‏بکند و من امیدوارم که کتابهای این مرد بزرگ مورد مطالعه مسلمین قرار بگیرد.» (صحیفه نور، ج14، ص280)

مقام معظم رهبری نیز در فرصت‌های گوناگون به زوایای شخصیتی شهید صدر پرداخته و نبوغ و شهامت علمی ایشان را ستوده‌اند. به عنوان مثال در دیداری که در سال 83 با خانواده آن شهید بزرگوار داشتند، جایگاه علمی شهید صدر را اینگونه توصیف کردند: «مرحوم آقای صدر به معنای واقعی کلمه یک نابغه بود. ما در زمینه‌ مسائل فکری و اسلامی و در زمینه‌ فقه و اصول و بقیه‌ چیزها آدم‌های پیشرفته زیاد داریم؛ منتها نابغه خیلی نادر است. ایشان جزو نادرهایی بود که حقیقتاً نابغه بود. ذهن و فکر ایشان فراتر از کارهایی که دیگران می‌کنند، حرکت می‌کرد.»

معظم‌له در پیامی به کنگره بزرگداشت شهید صدر در سال 1379، از ایشان با عناوین کم‌نظیری همچون «چهره ممتاز و شگفت‌انگیز»، «نابغه»، «ذوفنون» یاد کردند: «در میان چهره‏‌های برجسته‏ حوزه‌‏های علمیه در دهه‏‌های اخیر مرحوم آیت‏اللّه شهید سید محمد باقر صدر(قدّس الله روحه) یکی از ممتازترین و شگفت‏‌انگیزترین آن‏هاست.

شهید صدر چه کتاب‌هایی می‌خواند

آشنایی با سیر مطالعاتی شهید صدر برای علاقه‌مندان آن مجاهد شهید شایان است. شهید صدر افزون بر کتاب‌های تخصصی به مطالعه داستان علاقه‌مند بود و به طور ویژه قصه‌های پلیسی را دوست داشت و ادبیات مصری و لبنانی را بر ادبیات عراق ترجیح می‌داد و از آن‌ها متأثر بود و خواندن «بینوایان» ویکتور هوگو را دوست داشت.

به شاگردانش سفارش می‌کرد که تفسیر «المیزان» علامه محمدحسین طباطبایی را بخوانند. او معتقد بود «المیزان» بهترین و برترین کتاب‌های دوران است و رکودی که تفسیر شیعه پس از طبرسی با آن مواجه شد، توسط علامه طباطبایی از میان رفت و او تفسیر شیعی را با «المیزان» دوباره احیا کرد.

شهید صدر دیگران را به مطالعه سیره پیامبر(ص) بسیار تشویق می‌کرد و می‌فرمود: اسلام فرد تنها با مطالعه سیره پیامبر(ص) کامل می‌شود. او همچنین کتاب‌هایی که در ایران چاپ می‌شد، به ویژه آثار علامه طباطبایی و شهید مطهری را پیگیری می‌کرد و مجله «مکتب اسلام» را می‌خواند. از کتاب‌های حسن البنا و سیدقطب خوشش می‌آمد و برای ارسطو، ابن سینا، جان مینارد کینز و لایبنیتس احترام خاصی قائل بود.