آینده‌پژوهی رمز موفقیت در حکمرانی علمی و فناوری

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین رضا غلامی، رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، سوم خردادماه در مراسم افتتاحیه نشست تخصصی «سنجش و ارزیابی آئین‌نامه ارتقاء اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی» به بررسی موضوع سناریوهای آینده علم و تاثیر آن در شاخص‌های ارزیابی علم پرداخت و گفت: تردیدی نیست که آئین‌نامه ارتقای اساتید در پیشرفت علمی کشور و رشد استادان نقش منحصر به فردی دارد. بنده خیلی موافق  گرفتن آزادی عمل در فعالیت‌های علمی نیستم و آن را مانعی برای خلاقیت و نوآوری قلمداد می‌کنم ولی از طرف دیگر رویکرد آنارشیستی به دانش را هم قبول ندارم.

وی افزود: معتقدم حتما باید در اداره دانشگاه‌ها و به خصوص فعالیت‌های اعضای هیئت علمی، نظم و برنامه عاقلانه و متعادل در این زمینه وجود داشته باشد تا از اتلاف ظرفیت‌ها جلوگیری و امکان تحقق چشم‌انداز علمی کشور متصور شود. بنابراین آئین‌نامه با وجود نقاط قوت با نقاط ضعف جدی روبروست؛ اولا تنوع و تکثر سلایق را به ویژه در عرصه روش نادیده می‌گیرد. ثانیا رویکرد تخصصی آن به علوم به خصوص ساحت چند رشته‌ای ضعیف است مثلا برای کل علوم انسانی با 16 رشته متنوع، نسخه واحد پیچیده است. ثالثا استثناها به حد کافی نیست از جمله امکان فعالیت آزادانه برای نخبگان و نوابغ علمی سد شده و به مانعی برای خلاقیت، نوآوری تبدیل شده و به نظریه‌پردازی جدید و نوآورانه بهای چندانی داده نمی‌شود.

غلامی بیان کرد: مثلا یک استاد با به دست آوردن بالاترین نمره نوآوری، امتیازی در حد تالیف یک کتاب را به دست خواهد آورد همچنین آئین‌نامه ارتقاء به پاسخگویی به نیازهای مبتلابه کشور توسط اعضای هیئت علمی کم التفات است ضمن اینکه از انعطاف لازم برای انطباق حرکت علمی کشور با پیشرفت‌های جهانی و پاسخگویی به نیازهای کشور برخوردار نیست.

وی افزود: آینده‌پژوهی علم و فناوری عرصه جدید و جذابی در دنیاست و سالانه صدها کتاب و مقاله در دنیا منتشر می‌شود، اغراق نیست اگر بگوییم اساس فعالیت‌های علمی دنیا در سال‌های اخیر آینده‌پژوهی بوده است یعنی کشورهایی در حکمرانی علمی و فناوری موفق هستند که به آینده‌پژوهی تکیه و تاکید بیشتری داشته و دارند. بنده معتقدم که آنقدر سرعت تحولات علمی زیاد است که آینده‌پژوهی نمی‌تواند چندان روی روندپژوهی تکیه کند به عبارت دیگر چون عوامل پنهان در پیشرفت علمی زیاد است و می‌تواند آیند‌ه‌پژوهی را دچار خدشه فراوان کند مثلا یک کشف بزرگ علمی می‌تواند صدها کشف دیگر را به دنبال داشته باشد.

توسعه آینده‌‌پژوهی با سناریونویسی

رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی تصریح کرد: بنده معتقدم بهترین روش برای آینده‌پژوهی، سناریونویسی است؛ البته سناریوها بی ارتباط با وضع گذشته و حال نیستند ولی می‌توانند شرایط بهتری را پیش روی آینده‌پژوهی قرار دهند، به نظر آینده‌پژوهی علمی و فناوری ارتباط وثیقی با شناخت نبض جهانی دارد. مثلا می‌توان با رویکرد ارزش‌مدارانه به سناریونویسی درباره آینده علم پرداخت. رویکرد کارکردگرایانه و مسئله‌گرایانه هم در جای خود مورد بحث است.

غلامی با بیان اینکه علم و فناوری هر کدام دنیای خاص خود را داشتند، افزود: از قرن 19 به بعد این دو دنیا با هم ادغام شدند زیرا بعد از انقلاب صنعتی، علم موجب توسعه فناوری شد و البته رشد فناوری باعث وادار کردن علم به پیشرفت شد. خیلی از فناوری‌ها برداشت از عالم طبیعت است و هر قدر علم تسلط بیشتری به کارکردهای طبیعت بیابد زمینه برای ایجاد فناوری‌های جدید هم فراهم تر خواهد شد.

رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی اظهار کرد: جدا از وابستگی حیات اجتماعی دنیای مدرن به علم و فناوری، ارتقای سواد و آگاهی و چشیدن طعم قدرت و تسلط بر طبیعت، میل انسان به کشف ناشناخته‌ها را دوچندان کرده است، از طرفی علم در دنیای مدرن به دنبال راه فلاسفه کلاسیک برای فهم ماهیت و کنه اشیاء نیست بلکه مسئله اصلی علم، فهم مکانیزم پیچیده و در عین حال سیستماتیک طبیعت است تا بتوان از طریق آن، قدرت انسان و استقلال او از طبیعت را زیاد کرد.

وی افزود: هیچ کشور توسعه‌یافته‌ای نیست که به رشد علمی بها نداده باشد یا تصور کند با رشد اقتصادی بدون علم می‌توان به توسعه واقعی دست یافت. آنچه تاکنون در ساحت علم و فناوری ایجاد شده در برابر دنیای بی انتهای علم، ناچیز است و هنوز نادانسته‌ها بسیار زیاد است و کمترین دلیل برای اثبات آن قدرت مافوق تصور  طبیعت در به کام مرگ کشاندن انسان است و  در این زمینه تفاوتی بین فقیر و غنی نیست و بیماری‌های خطرناکی چون کرونا و ویروس‌های کشنده و حوادث مختلف همچنان انسان‌ها را به کام مرگ فرو می‌برد و به انسان تفهیم می‌کند که انسان به طبیعت ظلم کرده و همچنان طبیعت بر انسان فائق است و چاره‌ای جز تسلیم در برابر طبیعت ندارد.

لزوم عبور از مرزهای علمی دنیا

غلامی با اشاره به سیاستگذاری جمهوری اسلامی در عرصه علم و فناوری، اضافه کرد: سیاست قطعی نظام جمهوری اسلامی که از سوی رهبر انقلاب مورد تاکید است نه تنها رسیدن به مرزهای علمی است بلکه تقویت چرخه نوآوری و به دست آوردن نقش پیشتازانه در عرصه علم و فناوری است یعنی نظام اسلامی با وجود تفاوت در جهان‌بینی خود با جهان‌بینی غربی دارد جنبه مثبت علم و فناوری را نسبت به جنبه منفی آن بیشتر می‌داند. این جمع‌بندی در سیاستگذاری‌های کلان کشور دیده می‌شود تا از فرصت‌ها برای پیشرفت علمی استفاده کنیم گرچه موانعی از سوی استکبار برای نخبگان علمی ایرانی  ایجاد شده است.

وی با طرح این پرسش که آینده علمی بشر چگونه خواهد بود، با بیان اینکه پاسخ این پرسش، مستلزم مطالعات جامعه‌شناسی است، افزود: غلبه بر بیماری‌های لاعلاج یا صعب العلاج بخش زیادی از علوم آینده بشر را به خود اختصاص خواهد داد هرچند تداوم سوء استفاده دهشتناک بشر از محیط زیست به توسعه و تداوم این نوع بیماری‌ها کمک کرده و پایانی بر این نوع بیماری‌ها متصور نیست و در این جهت جدا از روش‌های امروزی، توجه به نانو، سلول‌های بنیادی و ژنوم مورد توجه بسیار زیادی خواهند بود.

نقش علوم زیستی در آینده جهان

غلامی با بیان اینکه نباید تصور کرد هر حمله بیولوژیک، برنامه‌ریزی شده از سوی انسان‌ها است بلکه بسیاری از اینها عکس‌العمل طبیعی مواجهه خصمانه انسان با طبیعت است، تصریح کرد: آنچه مهم است بشر برای غلبه به این نوع بیماری‌ها، به علوم زیستی توجه بیشتر خواهد کرد و این علوم سهم به‌سزایی در آینده بشر خواهند داشت.

رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی اجتماعی با اشاره به تلاش علم برای به تاخیر انداختن مرگ کره زمین، اضافه کرد: مرگ کره زمین داستان تخیلی نیست و زمین بیش از حد تصور بشر رو به نابودی است. تمدن مدرن ضربات اساسی و ظالمانه به کره زمین وارد کرده و همچنان در پی بهره‌کشی بیشتر و ظالمانه‌تر از طبیعت است در عین حال بر تعداد دلسوزان صیانت از محیط زیست افزوده می‌شود. در این جهت جایگزین‌یابی برای سوخت‌های فسیلی، موضوعی است که با شدت بیشتر دنبال خواهد شد و فناوری‌های سبز رشد خواهند کرد.

توسعه ربات‌ها و برق بی سیم در آینده

غلامی تصریح کرد: در آینده نزدیک شاهد گسترش برخی فناوری‌ها مانند هوش مصنوعی و نقش آن در وسایل نقلیه خودران، کاربرد وسیعتر و ارزانتر انواع ربات‌ها و اشاعه کشاورزی با استفاده از فناوری‌ها، پیگیری برای تولید برق بی سیم، تکنولوژی کربنی و ...خواهیم بود. همچنین تولید تسلیحات تهاجمی در آینده بشر ایجاد خواهد شد و شوربختانه تولید این وسایل مرگبار رابطه مستقیمی با رشد علم و فناوری دارد، بر این اساس فناوری جنگ الکترونیک با سرمایه‌گذاری بیشتری روبرو خواهد شد.

وی افزود: همچنین فضای مجازی در ابتدای راه است و با پیشرفت آن تمدن بشری جدیدی ایجاد خواهد شد و در واقع بشر با وجود اینکه تهدیداتی از فضای مجازی احساس می‌کند ولی همچنان به پیشرفت آن و تولید نسل‌های جدید مانند 5 جی و 6 جی و متاورس می‌اندیشد.   

تلقی شعاری به عبور از مرزهای علمی داریم

غلامی با بیان اینکه ما هنوز برای عبور از مرزهای علمی  تلقی شعاری داریم، اضافه کرد: نباید انرژی و ثروت کشور صرف پاسخگویی به رفع نیازهای کشورهای قدرتمند شود و آئین‌نامه ارتقاء علمی استادان تا حدی این موضوع را رعایت کرده است گرچه نباید این موضوع دلیلی برای عقب ماندن از مرزهای علمی شود. ضمن اینکه باید در آئین نامه ارتقاء رویکرد آینده‌پژوهانه را تقویت کنیم.