مصطفی اسماعیل؛ محصول نبوغ، تلاش و موهبت الهی + صوت

پژوهشگر نغمات دینی بیان کرد: مصطفی اسماعیل با مجموعه‌ای از نبوغ، تلاش و موهبت الهی به این جایگاه رسید. افزون بر این‌ها برخی دیگر از عوامل نیز در پرورش او دخیل بوده‌اند و یکی از آن موقعیت زمانی است که مصطفی در آن زندگی می‌کند. در آن زمان قاریان تراز اولی نظیر احمد ندا، رفعت و علی‌ محمود حضور داشتند و فضای آن زمان مصر از حیث مسائل هنری و دیگر دانش‌های قرآنی بسیار غنی بوده است.

26 دسامبر، مصادف سالروز درگذشت یکی از بزرگترین قاریان جهان اسلام، یعنی مصطفی اسماعیل است. او به اکبرالقراء معروف بوده و تلاوت‌هایش از جنبه‌های مختلف حائز اهمیت است. به منظور آشنایی بیشتر با این قاری، تحلیل سبک او در تلاوت قرآن و مهم‌ترین نوآوری‌هایی که در تلاوت قرآن داشته با سیدامین میرزایی، قاری قرآن و پژوهشگر نغمات دینی به گفت‌وگو پرداختیم. در ادامه بخش نخست این گفت‌وگو را می‌خوانید؛

ایکنا- از اینکه فرصت را برای انجام این گفت‌وگو در اختیار ما قرار دادید سپاسگزارم. در ابتدا توضیحی درباره شخصیت مصطفی اسماعیل دهید تا با پرسش‌های بعدی گفت‌وگو را پی بگیریم.

مصطفی اسماعیل یکی از قاریان شاخص ابتدای قرن بیستم میلادی(۱۷ ژوئن ۱۹۰۵ – ۲۶ دسامبر ۱۹۷۸) است و باید او را مولود شرایط تاریخی و فرهنگی دوران خودش دانست. او از نبوغ شخصی بالایی برخوردار بود و همه این عوامل دست به دست هم داد تا یک شخصیت بارز قرآنی در طول تاریخ تلاوت قرآن به وجود آید و بتواند تأثیر بسیار مهمی در فضای تلاوت قرآن به وجود آورد.

او در استان غربیه مصر به دنیا آمد؛ منطقه‌ای که به لحاظ حضور قاریان و اساتید قرآن بسیار غنی بوده است. در آن زمان مکتبخانه‌ها هم فعالیت خوبی داشتند و علاقه‌مندان به قرآن را طوری هدایت می‌کردند که افزون بر حفظ آیات قرآن و تسلط بر اختلاف قرائات به تلاوت و دیگر مهارت‌های قرآنی هم وارد شوند. این عوامل در کنار موهبت الهی که از جانب خدا به مصطفی اسماعیل داده شده بود این قاری را به نقطه عطفی در تاریخ تلاوت قرآن تبدیل کرد.

بیشتر بخوانید؛

ایکنا- پرسش بعدی ناظر به کشف استعدادها در کشور مصر است. استعداد مصطفی اسماعیل چگونه شناسایی شد؟

مهم‌ترین ساختار در این زمینه مکتبخانه است؛ مکتبخانه‌ها نقش بسیار مهمی در آموزش‌های قرآنی داشته‌اند و استعداد کودکان و نوجوانان را نیز در همین مکان‌ها کشف می‌کردند. شیوه کارشان نیز به این صورت بود که استادان حاضر در مکتبخانه‌ها افزون بر این که به علاقه‌مندان کمک می‌کردند تا قرآن را حفظ کنند، بر استعدادهای دیگر آن‌ها نیز نظارت داشتند و اگر می‌دیدند یک قرآن‌آموز از صدا و لحن خوبی برخوردار است به سرعت او را به سمت شاخه‌های هنری دیگر، نظیر تلاوت قرآن سوق می‌دادند تا این افراد در عالم قرائت قرآن هم بدرخشند. بر این اساس، در مکتبخانه‌ها هدف این بود که فرد نه‌تنها در حفظ قرآن موفق باشد، بلکه قرائت‌های مختلف و علومی نظیر تجوید را هم بیاموزد و بتواند تأثیرگذاری بهتری بر مخاطب داشته باشد.

ایکنا- درباره مصطفی اسماعیل هم بحث استعداد و نبوغ ذاتی مطرح است، هم تلاش‌های شخصی او و هم موهبت الهی که شامل حالش شد. به نظر شما مصطفی اسماعیل حاصل کدام یک از این عوامل است؟ آیا باید او را محصول یکی از این عوامل بدانیم یا مجموع این عوامل؟

مصطفی اسماعیل را باید مجموعه‌ای از همه این عوامل بدانیم. افزون بر این‌ها برخی دیگر از عوامل نیز در پرورش او دخیل بوده‌اند. یکی از این عوامل موقعیت زمانی است که مصطفی در آن زندگی می‌کند. در آن زمان قاریان تراز اولی نظیر احمد ندا، رفعت و علی‌محمود حضور داشتند و فضای آن زمان مصر از حیث مسائل هنری و دیگر دانش‌های قرآنی بسیار غنی بوده است. این شرایط زمانی به مثابه زمین حاصل‌خیزی عمل می‌کند و یک نهال قرآنی به نام مصطفی اسماعیل را در خود رشد می‌دهد.

گرچه مصطفی اسماعیل نسبت به عبدالفتاح شعشاعی صدای ضعیف‌تری دارد، اما در بستر فهم همین نکته، تلاوتش را پیش می‌برد. عبدالفتاح نیز در سایه درکی که نسبت به قدرت صدای خود دارد منطبق با همین درک فعالیت‌های صوتی خود را انجام می‌دهد. همین‌ها است که در نهایت سبب می‌شود تا میان سبک تلاوت مصطفی اسماعیل و عبدالفتاح شعشاعی تفاوت به وجود آید

نکته دومی که باید به صورت جزئی‌تر اشاره کنم، نبوغ شخصی مصطفی اسماعیل است. او به عنوان یک قاری نابغه ظاهر شد و توانست استعداد غنی خود را در آن شرایط مصر پرورش دهد. یکی از بسترهایی که سبب شکوفایی این نبوغ شد مرکز الاحمدی طنطا بود. در این مرکز زمینه برای آموزش‌های تخصصی قرائت قرآن فراهم بود و هر آنچه قاریان آن روز نیاز داشتند به آن‌ها عرضه می‌شد.

یکی دیگر از نکات که شاید در درجه دوم اهمیت قرار داشته باشد، گوش شنوایی دقیق مصطفی اسماعیل است. او هر آنچه که شنیده بود در ذهن خود و در نهاد هنری‌اش ضبط کرد و با استفاده از همه عواملی که به آن‌ها اشاره شد توسط این شنیده‌ها را صیقل دهد و یک سبک نوین در تلاوت قرآن پایه‌گذاری کند.

ایکنا- پیش از اینکه به سبک‌شناسی تلاوت‌های مصطفی اسماعیل بپردازیم، خوب است که درباه نقش فرهنگ در تربیت قاریانی نظیر مصطفی اسماعیل توضیح دهید. چه‌اینکه تلاوت‌های استودیویی و مجلسی مصطفی اسماعیل تفاوت‌های بسیاری دارد و به نظر می‌رسد فرهنگ حاکم بر کشور مصر نیز در تربیت او بی‌تأثیر نبوده است.

موضوعی که به آن اشاره کردید، به حال و هوای کشور مصر و مردم هنردوست این کشور بازمی‌گردد که البته این شرایط به همان دوره زمانی نیز اختصاص دارد. مصری‌ها در آن زمان گرایش شدیدی به هنرهای آوایی داشتند که تلاوت قرآن یکی از این هنرها بود. آن‌ها هر صدای زیبایی را دوست داشتند و در مجالس مختلف موسیقی و خوانندگی شرکت می‌کردند.

افزون بر این‌ها، در کشور مصر مجالس ترحیم به عنوان یک سنت و آداب کهن محل توجه بود که محوری‌ترین برنامه در این مجالس نیز عبارت از تلاوت قرآن بوده است. بر این اساس، مجالس ترحیم شرایطی را فراهم کرد تا مجالسی برای تلاوت قرآن برپا شود و به بیان دیگر قاریان مصری از این طریق کرسی تلاوت به دست آوردند. این مجالس را می‌توان جشنواره‌ای برای قاریان مطرح آن زمان دانست که شنوندگان علاقه‌مندی هم در آن‌ها شرکت می‌کردند. از این رو، این فرهنگ سبب شد تا زمینه خوبی برای پرورش قاریان برجسته جهان اسلام فراهم شود. عرضه و تقاضای خوبی در زمینه تلاوت قرآن شکل گرفت و قاریان بسیاری نیز از این فضا بهره‌برداری کردند.

ایکنا- از نحوه ارتباط اساتید برجسته آن زمان با افرادی نظیر مصطفی اسماعیل بگویید. به هر حال افرادی نظیر علی‌محمود یا رفعت از غول‌های تلاوت قرآن آن زمان بودند. حال آن‌ها چطور شرایط را فراهم کردند تا مصطفی اسماعیل بتواند به این جایگاه دست پیدا کند.

توانایی و استعداد مصطفی اسماعیل سبب شده بود تا قاریان بزرگی نظیر علی‌محمود به استعداد و نبوغ او اذعان کنند و این در حالی بود که خودشان از استوانه‌های تلاوت قرآن محسوب می‌شدند. با این حال توانستند عرصه را برای مصطفی اسماعیل باز کنند. مصداق بارز این قضیه نیز رفتاری است که رفعت با مصطفی اسماعیل دارد. مصطفی اسماعیل در ابتدا به نحو نسبی از سبک رفعت تقلید می‌کرد و در جلسات قرآن او حاضر می‌شد. یکبار فرصت برای تلاوت مصطفی اسماعیل هم فراهم شد و او توانست در جلسه رفعت به تلاوت بپردازد.

این تلاوت موجب شگفت‌زدگی رفعت شد و پس از تلاوت علاوه بر توصیه‌های فنی که به مصطفی اسماعیل داشت، به او گفت تو بهترین قاری مصر خواهی شد. وقتی قاری مهمی نظیر رفعت چنین نکته‌ای را می‌گوید، نشان می‌دهد که قاریان بزرگ نظیر رفعت نسبت به یک استعداد برتر که مصطفی اسماعیل باشد اقرار می‌کردند که این امر نیز به اخلاق قرآنی آن‌ها بازمی‌گردد. یکی دیگر از نکات که از سیره رفعت در این زمینه برداشت می‌شود، اهتمام این بزرگان نسبت به بزرگداشت هنر است، یعنی اگر احساس می‌کردند که یک ستاره جدید در حال ظهور است، شرایط را برای پرورش او فراهم می‌کردند نه اینکه بخواهند آن را خاموش کنند.

ایکنا- اکنون به مباحث مربوط به سبک‌شناسی بپردازیم. تلاوت‌های مصطفی اسماعیل از حیث مسائل صوت و لحنی و ... چه مختصاتی داشته است؟

در این زمینه باید به دو مسئله توجه داشته باشیم؛ نخست سبک و روش ادایی مصطفی اسماعیل است و دیگری شیوه تعبیری او در قرائت قرآن که به معنای تصویرسازی آیات و تلاوت معنامحور است. در زمینه مباحث مربوط به صوت، مهم‌ترین نکته عبارت از تحرک سه‌بعدی صداست. علی‌رغم اینکه مصطفی اسماعیل، صدای خسته‌ای دارد، اما صدا بسیار قوی است. بله، در ابتدای تلاوت صدا فرم خاصی از خستگی را دارد، اما رفته‌رفته صدا گرم‌تر می‌شود و هنگامی که به اوج خود می‌رسد، صلابت این صدا به خوبی برای شنونده تجلی پیدا می‌کند. این کیفیت و صلابت صوتی است که نشان می‌دهد او از دیگر قاریان هم‌عصر خود چیزی کم نداشته است.

یکی دیگر از مؤلفه‌های صوتی مصطفی اسماعیل، ارتفاع بسیار خوب صدای او نسبت به قاریان دیگر است. صدای مصطفی اسماعیل یک صدای حائل و مرتفع و استثنایی است که بیش از دو اُکتاو ارتفاع می‌گیرد و افزون بر این از انعطاف بسیار خوبی نیز برخوردار است. با این خصوصیات توانسته در آن دوره زمانی، سطح صوتی خوبی را در میان دیگر قاریان ارائه کند.

مؤلفه دیگر که جایگاه مهمی در سبک مصطفی اسماعیل دارد، لحن است. او قدرت تنغیمی بسیار بالایی دارد و در تلاوت‌هایش شاهد تنوع لحنی هستیم؛ به نحوی که حتی اگر مدت زمان زیادی را در یک مقام اصلی به تلاوت بپردازد، در یک گوشه خاصی از آن مقام استقرار دائم پیدا نمی‌کند و با اجرای گوشه‌های مختلف نشان می‌دهد که از چه مهارت لحنی بالایی برخوردار است. افزون بر این، مصطفی اسماعیل از قفله‌های غیر قابل انتظاری استفاده می‌کند که برای مستمع بسیار جذاب و جدید است.

ایکنا- پرسش بعدی ناظر به رنگ صدای مصطفی اسماعیل است. آیا رنگ صدای او نیز خاص و منحصر به فرد بوده است؟ چه‌اینکه به نظر می‌رسد رنگ صدای قاری‌ای نظیر محمد عمران زیباتر بوده، اما جالب است که به اندازه مصطفی جایگاه پیدا نکرده است. در این زمینه چه تحلیلی دارید؟

نکته نخست اینکه، اینکه یک قاری بتواند به شهرت زیادی دست پیدا کند و در تاریخ تلاوت قرآن ماندگار شود، می‌تواند ریشه در گرایش‌های مخاطبان او نیز داشته باشد. در مصر این مسئله با شدت پیگیری می‌شده است و اطرافیان قاری، با علاقه‌ای خاص به تبلیغ او می‌پرداختند و دست به اغراق هم می‌زدند. در مورد مصطفی اسماعیل نیز اتفاقاً گفته شده که رنگ صدایش استثنایی بوده و همانند او یافت نمی‌شود. به لحاظ فنی نیز مسئله از همین قرار است یعنی رنگ صدای مصطفی اسماعیل بسیار زیبا بوده و شاید این جمله من نقطه مقابل سخن شما باشد. شما گفتید گرچه عمران صدای شاخصی داشته اما نسبت به مصطفی جایگاه چندانی نیافته است. بله، عمران در دوره خود به عنوان یکی از مهم‌ترین صداهای جهان عرب مطرح بوده است. در برخی از ارزشیابی‌ها نیز او نه فقط در تلاوت قرآن و انشاد دینی بلکه در خوانندگی در جهان عرب به عنوان یکی از صداهای مهم شناخته شد. اما آن چیزی که باعث شد او به شهرت کافی دست پیدا نکند و به آن چیزی که لایقش بود نرسد این بود که زود از دنیا رفت. از طرفی او یک قاری نابینا بود و نمی‌توانست به کشورهای مختلف نیز سفر کند و فقط در یک محدوده یعنی قاهره محصور بود.

این در حالی است که مصطفی اسماعیل عمر طولانی داشت و در کشورهای مختلفی نیز به تلاوت قرآن پرداخت. همه این عوامل نیز دست به دست هم داد تا به یک شهرت وسیع دست پیدا کند. در مورد رنگ صدای او نیز مطالب بسیار زیادی گفته شده است. یکی از ویژگی‌های خاص صوتی مصطفی اسماعیل نیز این است که او صدایی ملیح و مخملی دارد؛ یعنی این صدا در بخش‌های مختلف تلاوت رنگ خاصی به خود می‌گیرد به این صورت که گاهی اوقات رنگ یأس به خود می‌گیرد و گاهی رنگ عناد. این‌ها ظرافت‌هایی است که در صوت مصطفی اسماعیل وجود دارد و مجموعه این عوامل سبب شده تا صدایی خاص به وجود آید.

بیشتر بخوانید؛

ایکنا- پس گرچه به ظاهر این تصور به وجود می‌آید که رنگ صدای مصطفی اسماعیل خاص نبوده، اما اگر به صورت فنی به این مسئله بنگریم می‌بینیم که رنگ صدای منحصر به فردی داشته است.

بله، همینطور است. هر یک از بزرگان عرصه تلاوت قرآن، در زمینه ویژگی‌های صوتی خصوصیت‌های منحصر به فردی داشته‌اند، هر چند که برخی از قاریان نسبت به دیگر قاریان برتری‌هایی داشته‌اند. اما در یک نگاه کلی می‌توان فهمید که مصطفی اسماعیل خصوصیت‌های خاص خود را داشته است. در کنار او اگر به سراغ عبدالفتاح شعشاعی برویم متوجه می‌شویم او نیز خصوصیت‌های خاص خود را داشته است. اما نکته جالب توجه این است که گرچه مصطفی اسماعیل نسبت به عبدالفتاح شعشاعی صدای ضعیف‌تری دارد، اما در بستر فهم همین نکته، تلاوتش را پیش می‌برد. عبدالفتاح نیز در سایه درکی که نسبت به قدرت صدای خود دارد منطبق با همین درک فعالیت‌های صوتی خود را انجام می‌دهد. همین‌ها است که در نهایت سبب می‌شود تا میان سبک تلاوت مصطفی اسماعیل و عبدالفتاح شعشاعی تفاوت به وجود آید.

ادامه دارد ...

تلاوت مصطفی اسماعیل از سوره مریم