خاندان رسالت؛ تجلی غایت انسان

به گزارش ایکنا از اصفهان، حجت‌الاسلام جعفر شانظری، دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه اصفهان در نشستی با عنوان «مقاومت زنانه؛ فاطمه زهرا(س)، الگوی زمانه» که روز گذشته، پنجم دی‌ماه به‌مناسبت شهادت حضرت فاطمه(س) در خانه حکمت اصفهان برگزار شد، اظهار کرد: آیه 21 سوره احزاب تنها آیه قرآن است که برای ما الگو و اسوه مشخص کرده و این الگو، یک نفر بیشتر نیست: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ کَانَ یَرْجُو اللهَ وَالْیَوْمَ الاْخِرَ وَذَکَرَ اللهَ کَثِیراً؛ قطعا براى شما در اقتدا به رسول خدا سرمشقى نيكوست، براى آن كس كه به خدا و روز بازپسين اميد دارد و خدا را فراوان ياد مى‌‏كند.» خداوند به همه ما توصیه می‌کند که رسول الهی را الگوی خود بدانیم. ذیل این آیه و ذیل فرازی از خطبه فدکیه حضرت زهرا(س) بیان شده است که رسول اکرم(ص) برای چه کسانی الگو هستند.

وی ادامه داد: وقتی شیئی یا شخصی برای ما الگوست، قاعدتا آن شیء یا شخص از شاخص برتری برخوردار است و دیگران را به سمت خود جذب می‌کند. حال این پرسش‌ها پیش می‌آید که: «الگو در چه چیزی؟»، «الگو برای چه؟» و «الگو برای چه کسی؟». پاسخ سؤال اول این است که الگو برای ساخت خانه، خرید لباس، نوع رفتار و چیزهایی از این دست وجود دارد که در بحث ما، الگو بودن در انسانیت مطرح است. در پاسخ به پرسش دوم، می‌توانیم بگوییم که گاهی اوقات، کاری را برای خود آن انجام می‌دهیم. برای مثال، فردی که به هنر علاقه‌مند است و آن را الگوی خود قرار می‌دهد، تمام تلاشش این است که هنر را توسعه دهد. حالت دوم آن است که علاقه فرد به الگو به‌خاطر خودش است. یعنی کار هنری می‌کند تا هنرمندی خودش را نمایان کند. حالت سوم آن است که فرد کاری را به‌خاطر دیگران انجام دهد، مانند پلیسی که برای امنیت دیگران کار می‌کند. حالت چهارم آن است که فرد کار می‌کند تا به تعالی و فعلیت برسد. یعنی الگو برای او هدف است و می‌خواهد به آن کمال برسد.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان به مورد چهارم اشاره کرد و گفت: اگر به حالت چهارم نگاه کنیم، فرد می‌‎خواهد به مرتبه الگو برسد و نقش الگو این است که او را به این فعلیت برساند. اگر قرآن کریم می‌فرماید: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ»، منظور از اسوه بودن، غایت کمال انسانی است و انسان هم می‌خواهد به این کمال برسد. در این نگاه، ما پیامبر(ص) را به‌عنوان انسان کامل در نظر می‌گیریم و وقتی ایشان را الگوی خود قرار می‌دهیم، یعنی می‌خواهیم انسان کامل بشویم. وقتی می‌گوییم انبیا، بزرگان و خاندان رسالت الگو هستند، از این لحاظ است که غایت انسان در آنها تجلی یافته است.

نقش الگو در هدایت ساحت‌های انسان

وی افزود: با پذیرش این نکات متوجه می‌شویم که باید به حوزه انسان توجه کنیم. برای همین در ادبیات دینی گفته شده: «بهترین دانش، خودشناسی است». ما می‌توانیم انسان را در سه ساحت ببینیم؛ ساحت اول تن و ماده، ساحت دوم روان و ساحت دیگر آگاهی، معرفت و عقلانیت آدمی است. رسالت الگو، هدایت این سه ساحت انسان است. هدایت ساحت تن آدمی در سلامت تن است. وقتی انسانی به‌صورت طبیعی و عادی زندگی می‌کند، او را انسان سالم می‌دانیم. در حوزه روان، هدایت آدمی در آرامش است. اگر انسان از آرامش درونی برخوردار و از تنش‌های روانی دور باشد، سالم خواهد بود. هدایت آدمی در ساحت سوم در رشد عقلانی و آگاهی است.

شانظری به بیان نقش الگو پرداخت و گفت: انبیا و بزرگان که الگوهای ما هستند، این توانایی را دارند که انسان را از قوه به فعلیت برسانند. ویژگی الگوها این است که از علم و معرفت بالایی برخوردارند و قداست و پاکی‌ای دارند که از آن به عصمت یاد می‌شود. پس انسان باید در این دو مورد رشد کند تا به تعالی برسد. اگر دین و پیامبر توانستند انسان را به معرفت و فضیلت برسانند و انسان هم توانست از این مرحله بالقوه خود به فعلیت برسد، الگو بودن انبیا معنادار می‌شود.

وی با توجه به بخش آخر آیه 21 سوره احزاب، به معرفی کسانی که پیامبر(ص) برای آنها الگوست، پرداخت و تصریح کرد: «یَرْجُو اللهَ» به معنی کسی است که به سوی برترین موجود حرکت می‌کند. پس رسول الله(ص) برای کسی الگوست که واله و شیفته برتری است. این الگوی غایت‌مدارانه با رسیدن به خداوند محقق می‌شود. این تحقق زمانی رخ می‌دهد که بتوانیم در حرکت تکاملی، مانند او شویم. وقتی در نیت نماز می‌گوییم: «قربةً الی الله» یعنی می‌خواهیم به او نزدیک شویم. این نزدیکی، نزدیکی وجودی است و از جنس فیزیکی نیست. پس گاهی می‌گوییم «تقرب الی الله» یعنی «تشبه الی الله».

عبادت و ستایش برای رسیدن به معبود

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان ادامه داد: اگر می‌گوییم «الصلاة معراج»، به این معناست که می‌توانیم به واسطه نماز به خدا نزدیک شویم. وجود هنگامی می‌تواند معراج باشد که در حال صیرورت و شدن باشد. این صیرورت، مدام و همیشگی بوده و پیامبر(ص)، الگوی کسی است که شب و روز به یاد خداوند باشد، زیرا وقتی انسان شب و روز به یک چیز فکر کند، تمام تلاش خود را انجام می‌دهد تا به آن برسد. برای همین، آن چیز به معبود او تبدیل می‌شود. اساسا عبادت و ستایش برای کسی و چیزی است که آن را دوست می‌داریم و می‌خواهیم به آن برسیم.

وی به نقش حضرت زهرا(س) در تبیین این معارف اشاره و اظهار کرد: ایشان در بخشی از خطبه فدکیه، همین نکته را به مردم تذکر می‌دهد که شما بنده خدا هستید و او را ستایش می‌کنید. شما امین نفس خود هستید و باید خود را بسازید. در ادامه، حضرت به علی(ع) اشاره می‌کند و می‌گوید ایشان امین و زعیمی است که خدا برای شما انتخاب کرده است. قرآن به تمام در ایشان تجسم یافته و مانند خورشید مایه حیات و رشد انسان‌هاست. پس الگو بودن ائمه(ع) از همین حیث است که می‌خواهند انسان را در معرفت و فضیلت بسازند. انسان اگر بتواند الگو را در خودش تبلور بدهد، دیگر عبادت را به‌مثابه عادت انجام نمی‌دهد و عبادت برای او به تعالی و رشد تبدیل می‌شود.

مسعود احمدی