9 نکته درباره قرعه‌هایی که پیش از مسابقه در اختیار قاریان قرار می‌گیرد
یکی از رویه‌هایی که در رشته قرائت قرآن مسابقات سراسری جریان دارد، تعیین قرعه قاریان پیش از آغاز مسابقات است؛ امری که می‌تواند دارای معایب و مزایایی باشد، البته این رویه نیازمند بحث و بررسی بیشتری است.
چهل و پنجمین دوره مسابقات سراسری قرآن، از 22 دی آغاز شده و هم‌اکنون نیز این رقابت‌ها ادامه دارد. کمیته فنی مسابقات برای بخش قرائت قرآن قرعه‌هایی را در نظر گرفته است به این صورت که برای هر روز از رقابت‌ها دو قرعه مشخص از بیست و چهار ساعت قبل از قرائت، در اختیار قاریان قرار می‌گیرد، یعنی اگر قرار است پنج نفر در روز دوم به قرائت بپردازند، از 24 ساعت قبل دو قرعه به آن‌ها داده می‌شود تا بتوانند تمریناتشان را متناسب با این قرعه‌ها انجام دهند. در روز مسابقه نیز هر قاری باید میان قرعه اول و دوم یکی را به صورت تصادفی انتخاب کند.
بر این اساس، هر قاری در فاصله یک روز مانده تا شروع رقابتش اطلاع پیدا می‌کند که از میان دو قرعه مشخص، کدام را باید قرائت کند. اتخاذ این رویه در میان متسابقان و داوران موافقان و مخالفانی دارد. در ادامه چند نکته درباره مزایا و معایب این رویه از نظر می‌گذرد؛
در این بخش به پنج نکته در باب مزایای این کار می‌پردازیم:
1- مسابقات قرآن همواره تداعی‌کننده یک فضای پراسترس است، یعنی قاری قرآن باید در شرایطی تلاوت کند که نه‌تنها تلاوتش از شبکه‌های مختلف رسانه ملی به صورت زنده پخش می‌شود، بلکه چند نفر از اساتید قرآن نیز همزمان به قضاوت می‌پردازند. پس شرایط دشواری پیش روی قاری قرار دارد. از این‌رو، اینکه دست‌اندرکاران امر پیش از اجرای هر قاری تکلیف او را روشن کنند که قرار است چه آیاتی را بخواند، سبب می‌شود تا استرس قاری تا حد قابل توجهی کاهش پیدا کند.
2- قاریان موظف‌‌اند که در مسابقات بنابر آئین‌نامه‌ای که مصوب شده به تلاوت قرآن بپردازند و تلاوتشان باید از چارچوب مشخصی برخوردار باشد. برای نمونه ممکن است درجات صوتی که یک قاری در ابتدا و انتهای تلاوتش برای اجرا در یک محفل انس با قرآن یا در یک جلسه قرآن انتخاب می‌کند، متفاوت باشد، یعنی درجه صوتی فرود، نسبت به شروع تلاوت پنج درجه تفاوت داشته باشد. در یک محفل یا جلسه قرآن ممکن است به این رویه ایرادی وارد نباشد، اما در مسابقات اینطور نیست و در صورتی که قاری اینگونه تلاوت را آغاز کند و به انجام برساند نمره یا نمراتی را از او کسر می‌شود.
افزون بر این، قاریان ممکن است در یک جلسه قرائت قرآن چندین دقیقه از تلاوت خود را به مقام بیات اختصاص دهند و به اجرای یک یا دو مقام در تمام تلاوت بسنده کنند. مستمع هم ممکن است لذت کافی را ببرد، اما مسابقات اینطور نیست و باید چارچوب لحنی قاری متفاوت‌تر باشد و قاری باید در مقام‌های مختلف به تلاوت بپردازد.
بر این اساس در صورتی که قرعه تلاوت قاری از قبل مشخص باشد، می‌تواند تلاوتش را مهندسی کرده و در چارچوب آیین‌نامه وارد کند و از طرفی شرایط برای قاری به نحوی فراهم می‌شود که ممکن است تصور کند قرار است در یک محفل به اجرای برنامه بپردازد. پس کار قاری در این صورت راحت‌تر است؛ زیرا از قبل می‌داند که باید مطابق با آئین‌نامه مسابقات کدام آیات را با درجات بم بخواند، چگونه اوج بگیرد، به ترتیب در کدام بخش از آیات از مقام‌های مختلف استفاده کند و در کدام بخش از آیات به ترکیب بین مقام‌ها بپردازد. از طرفی فرود قاری هم مشخص خواهد شد و به راحتی می‌توان مشخص کند که کجا و چگونه باید به تلاوتش خاتمه دهد.
3- در صورتی که قرعه‌ها از قبل مشخص باشند، کار برای هیئت داوران هم آسان‌تر خواهد بود؛ به خصوص برای داوران بخش تجوید و وقف و ابتدا. زیرا داوران این بخش‌ها هم می‌توانند از قبل آیات را مرور کنند و در ذهن داشته باشند که مثلا فلان قرعه از حیث وقف و ابتدا چه وضعیتی دارد و ممکن است نَفَس قاری تا کدام بخش برسد و از کدام بخش بخواهد ابتدا کند. به بیان دیگر، می‌توانند حدس بزنند که قاری در وقف و ابتدا چه تصمیم‌هایی می‌گیرد و راحت‌تر می‌توانند نمره‌دهی داشته باشند.
4- مسابقات سراسری قرآن همواره از رسانه ملی به صورت زنده پخش می‌شود و یکی از دلایل پوشش رسانه‌ای همه‌جانبه مسابقات نیز این است که مردم بتوانند در این ایام بیشتر با قرآن مأنوس باشند. حال اگر قرعه قاریان پیش از اجرا در اختیارشان قرار گیرد، به دلیل آمادگی‌های لازمی که کسب می‌کنند می‌توانند تلاوت‌های بهتری هم داشته باشند؛ تلاوت‌های که برای پخش زنده هم مناسب‌تر است و خیال همه تا حدود زیادی راحت است که یک تلاوت اصطلاحا شسته و رفته روی آنتن خواهد رفت.
5- حسن دیگر انتخاب چند قرعه مشخص این است که ظرفیت تنغیمی همه قرعه‌ها نزدیک به هم خواهد بود. زیرا کمیته‌ای که مسئول انتخاب قرعه‌ها است در این زمینه با حساسیت عمل می‌کند تا عدالت در سطح بالاتری رعایت شود.
اما فارغ از این مزایا، ممکن است چنین رویه‌ای معایبی هم به دنبال داشته باشد که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم؛
1- مسابقات عرصه‌ای است که یک قاری باید در آن حاضر شود و نشان دهد که در یک سال گذشته تا چه میزان آمادگی کسب کرده است. به بیان دیگر قاریان قرآن در طول یکسال فرصت دارند تا در جلسات و محافل مختلف شرکت کرده و سطح آمادگی خود را افزایش دهند و در روز مسابقه هر کجای قرآن را که در لحظه اجرا از ایشان خواستند، اجرا کنند.
بر این اساس، ممکن است با تعیین قرعه از قبل، عیار قاریان به خوبی مشخص نشود. قاری اگر از همه نظر آماده باشد و در طول سال تمرین‌های مختلفی داشته باشد، باید در عرصه مسابقات به گونه‌ای محک بخورد که در لحظه اجرا هر کجا را که از او خواستند با بهترین کیفیت ارائه کند. پس ارائه قرعه از قبل ممکن است عیار قاری را به خوبی منعکس نکند.
2- قرائت قرآن یک هنر است؛ یک هنر آوایی بسیار دشوار. هنر هم بیش از اینکه با مهندسی‌های ذهنی و این محاسبات سر و کار داشته باشد با حس و حال و درون هنرمند سر و کار دارد. قاری قرآن نیز از این قاعده مستثنی نیست. قاری یک هنرمند است که قرار است یک اثر هنری را خلق کند و برای خلق یک اثر آن و لحظه خلق بسیار قابل اهمیت است. اما در رویه فعلی این امر نادیده گرفته می‌شود.
بله، هنرمندان در زمینه هنرهای آوایی یا نوازندگی ساز از پیش آهنگ‌سازی‌هایی دارند، اما آهنگ‌سازی ابتدایی نیز بر اساس بداهت و ذوق هنرمند شکل می‌گیرد و بعد پرورش پیدا می‌کنند. بسیاری از آثار ماندگار نیز به صورت بداهه خلق شده‌اند. حتی در میان آثار خوانندگانی نظیر زنده‌یاد محمدرضا شجریان هم این امر صادق بود؛ چه‌اینکه دعای ربنای شجریان و آواز مثنوی افشاری او بر ابیاتی از مولانا و با مطلع «این دهان بستی دهانی باز شد ...» حاصل بداههخوانی اوست. افزون بر این‌ها، اثر عشق داند نیز حاصل بداههخوانی محمدرضا شجریان و بداهه‌نوازی زنده‌یاد محمدرضا لطفی بوده است. شجریان درباره بداههخوانی گفته بود: هنر ما و اصالت آواز و موسيقی ما در بداههخوانی و بداهه‌نوازی است، يعنی تمام اعتبار ما در اين بداهه (خلاقيت لحظه‌ای) خلاصه می‌شود.
اگر اصالت آواز با بداههخوانی، در تلاوت قرآن هم همین است. تلاوت قرآن هم خوانش است، اما کلام یک متن مقدس است و باید قاری قواعد تجویدی را هم در آن رعایت کند، اما به هر تقدیر خواندن قرآن هم یک نوع خواندن است و بداهه در آن نقشی اساسی دارد. بر این اساس، وقتی برای یک قاری مشخص می‌کنیم که از کجا تا به کجا را بخواند، مانع بداههخوانی او شده‌ایم. این تلاوت ممکن است در چارچوب باشد، اما احتمالاً از هر نوع نوآوری‌ای خالی خواهد بود.
3- قاری قرآن کسی است که قرآن را بفهمد و بخواند. یعنی اگر یک صفحه را برایش باز کردند و از او خواستند بخواند، در حین تلاوت بفهمد جریان آیات چیست و برای وقف و ابتدا در لحظه تصمیم بگیرد، یعنی به حدی آیات را فهمیده باشد که همان لحظه به راحتی مواضع وقف و ابتدا را تشخیص دهد. پس با شیوه فعلی یعنی تعیین قرعه از قبل دانش وقف و ابتدای قاریان به هیچ وجه به درستی محک نخواهد خورد.
4- قاری قرآن باید بر اساس اشراف و تسلطی که بر مفاهیم آیات دارد، در همان لحظه که قرار است به تلاوت بپردازد، الحان مناسب را انتخاب کند نه اینکه از 24 ساعت قبل، 8 تا 10 خط قرعه را بررسی کند و به این نتیجه برسد که کدام بخش را باید در کدام مقام اجرا کند و ... . پس دانش قاری از حیث انطباق الحان با معانی آیات هم در این رویه به صورت جدی ارزیابی نمی‌شود.
احتمالاً بتوان به مزایا و معایت این رویه موارد دیگری را هم افزود. اما اشاره به همین موارد نیز کافی است تا مسئولان برگزاری مسابقات را بر آن دارد که در این زمینه نشست‌های علمی برگزار کرده و با برطرف کردن نقاط ابهام و ضعف، رویه بهتری در پیش گرفته شود. در این میان لازم است که نظر متسابقان هم پرسیده شود.
مرتضی اوحدی، خبرنگار اعزامی ایکنا به خوزستان
انتهای پیام
