عرفه؛ عصاره دینداری / دعای عرفه حاصل روحی متعالی و عارفی به حق است

نعمت‌الله دانشمند، پژوهشگر دینی و استاد حوزه و دانشگاه در گفت‌وگو با ایکنا از اصفهان، اظهار کرد: دعای عرفه منسوب به حضرت اباعبدالله الحسین(ع) از چند نظر اهمیت دارد؛ اول اینکه از امامی با روحی متعالی و در زمان و مکان خاص صادر شده است. برخی زمان‌ها و مکان‌ها به دعا اختصاص یافته، اگرچه دعا کردن زمان و مکان خاصی ندارد، ولی طبق منابع اسلامی، برخی زمان‌ها و مکان‌ها اهمیت خاصی برای دعا کردن دارد؛ مثلاً در شب قدر به دعا کردن سفارش زیادی شده و این موضوع از نظر زمانی مورد توجه قرار دارد. صحرای عرفات و روز عرفه هم از نظر مکانی و هم از نظر زمانی، به دعا اختصاص یافته است. درباره شب قدر گفته می‌شود که اگر دعاهایتان در این شب مستجاب نشد، یا گناهانتان مورد بخشش قرار نگرفت، باید منتظر روز عرفه در عرفات باشید.

وی افزود: از طرف دیگر، دعای عرفه از امام عارف به حقی که روحش مانند روح انبیای الهی بوده و دارای روحی متعالی است و مضامین دعا نیز این مطلب را نشان می‌‌دهد، آن هم در صحرای عرفات و در روز عرفه صادر شده و تمام بزرگان و علما توجه خاصی به آن دارند، در حالی که از سایر ائمه(ع) چنین دعای مفصلی در چنین زمان و مکانی وارد نشده است.

این پژوهشگر دینی بیان کرد: معمولاً دعاهایی که از اهل بیت(ع) به دست ما رسیده، بخشی از آنها مشتمل بر توصیف معبود و توصیف دعاکننده و عبد است. یعنی دعاکننده با شناختی که از خودش دارد، خود را توصیف می‌کند و با شناختی که از پروردگارش دارد، او را توصیف می‌کند. این فاصله میان عبد و معبود‌، همان خواسته‌های دعاکننده را تشکیل می‌دهد و هر چه درک این فاصله قوی‌تر باشد، حکایت از روح متعالی دعاکننده دارد. معمولاً نجوا یا مناجاتی که ابتدای دعاها آمده، مشتمل بر توصیف ذات احدیت یا همان معبود و نیز توصیف خود شخص است. بعد از این، نوبت به درخواست‌ها و مسئلت کردن می‌رسد که درخواست‌هایی از پروردگار انجام می‌شود، مثل هدایت یافتن، ابقا بر ایمان و عمل صالح و سعادت دنیا و آخرت. این‌ها وجوه مشترکی است که در همه دعاها وجود دارد.

دانشمند ادامه داد: در دعای عرفه، توصیف پروردگار و خود شخص با جزئیات و ریزبینی‌های بیشتری مورد توجه قرار گرفته است. برخی نعمت‌ها به‌دلیل در دسترس قرار داشتن یا وافر بودن، از چشم و حواس و ذهن بشر مورد غفلت قرار می‌گیرند. تا چند سال پیش که با آلودگی هوا مواجه نبودیم، به نعمت هوا توجه نمی‌کردیم و وقتی آب زیاد بود، به این نعمت توجه نداشتیم. اکنون نیز چون خاک زیاد است، به این نعمت توجه نداریم.

وی اضافه کرد: یکی از نعمت‌های عظیمی که به قول علامه محمدتقی جعفری(ره) مورد غفلت قرار می‌گیرد، اصل وجود است و این نکته در دعای عرفه در همان ابتدا ظهور و بروز می‌یابد. یعنی حضرت اباعبدالله الحسین(ع) نعمت وجود را در این دعا با ذکر جزئیات و سلسله علل طولیه و عرضیه مورد توجه قرار داده و در مناجات با پروردگار عالم، وجود خودش را قبل از پیدایش در عالم مادی و سپس پا به عرصه این دنیا گذاشتن تا بزرگ شدن و رسیدن به سنی که در حال قرائت دعاست، مورد توجه و موشکافی قرار داده و تمام نعمت‌های وجودی ظاهری، باطنی و معنوی را با جزئیات ذکر می‌کند. در کمتر دعایی می‌توان این بیان جزئیات را یافت و در دعاهای دیگر به‌صورت کلی بیان می‌شود. نکته عرفانی درباره این بخش از دعای عرفه این است که تمام سلسله علل به‌وجود آمدن انسان را منتسب به خدا می‌داند و هیچ اراده یا امتیازی برای خود علل در نظر نمی‌گیرد.

این مدرس حوزه علمیه افزود: نکته دوم، ترتیب ذکر نعمت‌هاست. حضرت ابتدا نعمت وجود را مورد توجه قرار داده و سپس به ترتیب، هم نعمت‌های ظاهری و مادی را ذکر می‌کند و هم ظروفی که این نعمت‌ها در آن جای گرفته است که انطباق اسما و صفات الهی به‌خصوص رحمانیت و رحیمیت را بر مراحل زندگی حضرت اباعبدالله الحسین(ع) نشان می‌دهد. نظمی که در دعای عرفه برای بیان ترتیبی نعمت‌های خداوند ذکر شده، با سلسله عللی که در عالم هستی به کار می‌رود، منطبق است، مانند مراحلی که در آفرینش انسان طی می‌شود.

وی سومین وجه تمایز دعای عرفه با سایر ادعیه را در نوع مناجات آن دانست و گفت: دعاکننده، پروردگار و خودش را توصیف می‌کند. فرازهایی که با «أنت الذی......» شروع می‌شود، توصیف پروردگار و فرازهایی که با «أنا الذی......» شروع می‌شود، توصیف عبد است. در واقع، عارف واقعی کسی است که بتواند فاصله میان خود و معبودش را دریابد. ما انسان‌ها معمولاً در کنار وجود خداوند برای خودمان منیتی قائل هستیم، ولی کسی که نسبت به خدا معرفت و شناخت پیدا کند و خودش را نیز بشناسد، هیچ گونه منیتی برای خود قائل نیست و برای اعمالی که انجام می‌دهد، ارزشی در نظر نمی‌گیرد. اباعبدالله الحسین(ع) در این بخش از دعا این مطلب را به‌خوبی نشان داده است، یعنی خدا را توصیف می‌کند و در مقابل، به ذکر تقصیرات و کوتاهی‌های خودش می‌پردازد.

دانشمند تصریح کرد: دعای عرفه مشتمل بر توحید، شناخت انبیا و نعمت‌های خداوند، درخواست عمل صالح، اقرار به گناه و انابه خالصانه به درگاه خداوند و درخواست برای نجات در آخرت است که عصاره دین را همین موارد تشکیل می‌دهد و غیر از این‌ها دیگر چیزی وجود ندارد. یک عارف سالک نیز به جز این‌ها دنبال چیز دیگری نیست و بالاتر از این را نمی‌تواند مطالبه کند. حضرت در فراز دیگری از دعای عرفه، به شکر نعمت‌ها می‌رسد. شکر در اصطلاح عرفا، نامی برای معرفت نسبت به نعمت است. وقتی نعمت شناخته شود، راهی برای معرفت به نعمت‌دهنده است که به آن، شکر می‌گویند. امام حسین(ع) در دعای عرفه به نعمت‌ها و سلسله طولیه و عرضیه آنها پرداخته است و سپس شکر و توفیق آن را از ناحیه خداوند می‌داند. شکر دارای سه مرحله است؛ درونی و حالی که انسان قصد تعظیم منعم را دارد، زبانی که شکر آن نعمت را به زبان می‌آورد و اعمالی و جوارحی که تمام اعضای بدن خود را در مسیر آن نعمت قرار می‌دهد. حضرت تمام این مراحل شکر را از خودش نمی‌داند، چون می‌داند که اراده‌اش در طول اراده ذات اقدس الهی قرار دارد و این نهایت وصول یک عارف به مقصدی است که می‌تواند و می‌خواهد برسد.