مداحی شغل نیست/ در پی معرفت‌افزایی باشیم +‌ فیلم

مدح و مداحی همیشه در طول تاریخ از صفات مذموم به شمار می‌آمده است و بزرگان با این طیف از افراد میانه خوبی نداشتند تا اینکه اسلام ظهور کرد و مدح خاندان اهل‌ بیت(ع) نه تنها مذموم بلکه مورد پسند جامعه شد، چراکه در زمانی که رسانه، به معنای کنونی، حضور نداشت مداحان مانند رسانه‌ای بودند که اخلاق، صفات و وقایع پیش‌آمده بر خاندان عصمت و طهارت(ع) را در مجامع دوستداران اهل‌بیت(ع) با صدا، لحن و بیانی شیوا نقل می‌کردند تا علاوه بر آگاهی‌رسانی، افراد تحت ‌تأثیر قرار گیرند و حس و حال معنوی‌ را تجربه کنند.

قطعاً ایجاد حسی ناب و عمیق که به دنبال آن قربت خدا و احساس تعالی شدن را در پی دارد کار هرکسی نیست و به جز داشتن صدای خوش، نیاز به طی کردن مسیر‌ها و آموزش‌های بسیاری دارد. سالک این راه بودن نیازمند اتصال به صفات عالیه‌ای است که حداقل بارقه‌ای از صفات اهل‌بیت(ع) در کنش مداح قابل مشاهده باشد. رسانه اهل‌بیت(ع) بودن لیاقت می‌خواهد و آمدن به این سو نباید از سر طلب شهرت، قدرت، مال و ثروت باشد، بلکه صرفاً باید از روی خلوص باشد. اخلاص مصونیت ایجاد می‌کند.

حاج احمد چینی از همان مداحان مخلص قدیمی است که در دستگاه اهل‌بیت(ع) پرورش یافت و در این راه سال‌های سال گام برداشته است و افتخار خود را «نوکری» امام حسین(ع) می‌داند. به همین مناسبت، ایکنا پای صحبت‌های این پیرغلام اهل‌بیت(ع) نشسته است تا از بایدها و نبایدهای مداحی بگوید و سنگ محک علاقه‌مندان و شمع راه مداحان تازه شود. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید؛

ایکنا- نحوه ورود شما به دستگاه اهل‌بیت(ع) چگونه بود؟

احمدعلی چینی فرزند مرحوم آقا شیخ کریم چینی هستم و در خانواده مذهبی به دنیا آمدم. از دوران طفولیت در خانه ما مجلس عزاداری برقرار بود و با عزاداری امام حسین(ع) الفت گرفته بودیم. پدر و مادرم یکی از علت‌هایی بودند که به وادی نوکری اباعبدالله(ع) راه پیدا کردم، زیرا مجلس عزای حضرت فاطمه‌زهرا(س) در منزل ما برگزار می‌شد و کم‌کم به عرصه مداحی پا گذاشتم.

ایکنا- حضور شما در این عرصه چه تأثیری در زندگی شخصی شما گذاشته است؟

قطعاً در زندگی مؤثر است، زیرا کسی که سیم دلش به امام حسین(ع) وصل شود، قطعاً در زندگی او مؤثر خواهد بود؛ فرقی نمی‌کند در چه جایگاهی باشی؛ نوکری، مداحی، مستمع، گریه‌کن و... تأثیرگذار خواهد بود. انسان باید ارتباطش با اهل‌بیت(ع) برقرار باشد. در این صورت در دنیا و آخرت موفق خواهد بود؛ در زیارت عاشورا می‌خوانیم: «الهم اجعل محیای محیا محمد و آل محمد و مماتی ممات محمد و آل محمد»؛ یعنی خدایا زندگانی من را زندگانی محمد و آل او قرار بده و مرگ مرا هم در راه محبت محمد و آل محمد قرار بده.

ببینید اگر من در دنیا ارتباطی با امام حسین(ع) و اهل‌بیت(ع) نداشته باشم، قطعاً در آخرت هم نمی‌توانم با آنها باشم. روایت داریم که انسان در دنیا هرکسی را دوست داشته باشد در قیامت هم با همان فرد محشور می‌شود؛ «اَلْمَرْءُ مَعَ مَنْ أَحَبَّ». لذا اگر این سعادت در دنیا نصیب ما شود، ان‌شاءالله آخرتمان هم تضمین می‌شود.

ایکنا- حس و حال خواندن برای امام حسین(ع) چگونه است؟

حس و حال خواندن مرثیه برای امام حسین(ع) بهترین چیزی است که می‌تواند برای روح مؤثر باشد. اگر غم و غصه‌ و مشکلات دنیا به انسان هجوم بیاورد و او به در خانه امام حسین(ع) برود مداحی کند یا مداحی گوش کند، مکرر دیده شده است که گفته‌اند «غم‌های ما برطرف شده».

این دنیا با غم و اندوه پیچیده شده است؛ «الدُّنيا دارٌ بِالبَلاءِ مَحفوفَةٌ». آنچه می‌تواند انسان را از این مشکلات رها کند، یاد خدا و اهل‌بیت(ع) است. قرآن هم می‌گوید: «أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» که ذکر امام حسین(ع) همان ذکرالله است؛ فرقی نمی‌کند شما چه بگویید یا الله یا السلام‌علیک یا ابا‌عبدالله(ع)؛ هر دو یک مسیر است.

ایکنا- جایگاه و فواید روضه چیست؟

روضه در دنیا برای مشکلات زندگی، گشایش کارها، شفای بیماران و مشکلات جوانان بسیار فایده دارد. مردم مخصوصاً در این زمان که تمام جهان علیه تشیع هجوم آورده است، پناهگاهی جز اهل‌بیت(ع) ندارند. پیغمبر(ص) فرمود: «اِنَّ الْحُسین مِصباحُ الْهُدی وَ سَفینَهُ الْنِّجاة»، اگر کسی درون این کشتی سوار شود، نجات پیدا می‌کند و اگر کسی از این کشتی فاصله بگیرد، قطعاً گمراه شده است. بنابراین حتماً فواید دنیوی و اخروی دارد، اما فواید اخروی آن با فواید دنیوی آن قابل مقایسه نیست.

در دنیا می‌گویم که خدایا مریضم را شفا بده یا مشکل و گرفتاری جوانم را برطرف کن و مشکلات مادی من را حل کن، ولی وقتی می‌گویم که «أَللّهُمَّ ارْزُقْنی شَفاعَةَ الْحُسَیْنِ یَومَ الْوُرُودِ»، جنبه‌های معنوی، سعادتی است که نمی‌‌توان این جمله را با تمام دنیا و مافیهای آن عوض کرد. می‌گویم خدایا در روز قیامت مرا با امام حسین(ع) محشور کن، چراکه اگر تمام جهان و ثروت‌های جهان را بیاوری، یک پشیز است و ارزشی ندارد. بنابراین اجر و پاداش معنوی روضه و پاداش دنیایی آن قابل مقایسه نیست، اما در عین حال امام حسین(ع) برای دنیا و آخرت ما خوب است؛ یعنی اگر کسی امام حسین(ع) را داشته باشد، دنیا و آخرت را با هم دارد.

ایکنا- عزاداری مؤثر و معرفت‌زا چگونه است؟

اخلاص موجب اثربخش شدن عزاداری در جامعه می شود. اگر من با اخلاص بخوانم سخن من در شما تأثیر می‌گذارد، اما اگر اخلاص نداشته باشم، در هوا می‌رود و تأثیری ندارد. اخلاص یعنی مداحی برای تظاهر، شهرت، ریا و... نباشد، بلکه صرفاً برای امام حسین(ع) و خدا باشد. مداح وقتی می‌خواهد اشعاری را بخواند، باید اشعاری را انتخاب کند که معرفت‌افزایی کند و اگر از مصیبت‌های امام حسین(ع) صحبت می‌کند، اهداف قیام امام حسین(ع) را بیان کند که امام برای چه قیام کرد. امام حسین(ع) برای حکومت و ریاست قیام نکرد. امام(ع) فرمودند که من قیام نکردم مگر برای «أنْ آَمُرَ بالمَعروفِ و أنهی عَنِ المنکَرِ»؛ یعنی من قیام کردم تا امر به معروف و نهی از منکر در جامعه عملی شود. این هدف امام حسین(ع) است. بنابراین باید در مداحی‌هایمان کاری کنیم که اهداف امام حسین(ع) را به مردم معرفی کنند.

روضه خواندن و گریه بر امام حسین(ع) خیلی خوب است، اما کافی نیست. هدف این است که علت قیام امام حسین(ع) را برای مردم بیان کنیم تا مردم آگاه شوند. اگر به این کار توجه شود، سبب معرفت‌افزایی خواهد شد و اثر دیگری خواهد داشت. مداح و مبلّغ قبل از اینکه روضه بخواند اگر برای مردم روشنگری کند، روضه‌ او تأثیر دیگری خواهد داشت؛ مانند این شعر «بزرگ فلسفه قتل شاهدین این است/ قتل سرخ به از زندگی ننگین است/ نه ظلم کن به کسی نی زیر ظلم برو/ که این مرام حسین است و منطق دین است»

امام حسین(ع) می‌گوید: «هیهات من‌الذله». امام حسین(ع) هرگز زیر پرچم یزید نرفت، زیرا او مردی بی‌دین، جنایتکار و شراب‌خوار بود و به همین دلیل با او سازش نمی‌کرد، چراکه در این صورت ذلت را قبول کرده بود و گفت: «هیهات من‌الذله»، زیرا ذلت از اهل‌بیت(ع) به دور است؛ این هدف نهایی امام حسین(ع) بود و ما نیز باید این اهداف را بیان کنیم.

ایکنا- عزاداری‌ها از گذشته تاکنون چه تغییراتی کرده است؟

فرقی بین جدید و قدیم نیست؛ مهم اشعار است که سبب معرفت‌افزایی شود. ممکن است که سبک قدیم و جدید با هم متفاوت باشد که عیبی ندارد، اما باید دقت کنیم سبک‌هایی که برای نوحه‌ها و اشعار انتخاب می‌کنیم سبک اشعار غربی‌ها و اهل فساد نباشد. باید خودمان سبک ارائه دهیم و از غربی‌ها تقلید نکنیم. نباید نوحه‌ای که خوانده می‌شود یادآور فلان قطعه‌ فلان خانم خواننده باشد؛ این کار بسیار قبیح است. باید اشعار منطبق بر سبک‌های اسلامی و با کیفیت بالا باشد.

از گذشته تا به امروز اشعاری وجود دارد که هنوز زنده است، مانند «ای اهل حرم میر و علمدار نیامد/ سقای حسین سید و سالار نیامد» که آخر عزاداری‌ها آن را می‌خوانند. علما و بزرگان توصیه کرده‌اند که روضه‌خوانی به سبک سنتی باشد. آقای کوثری که برای مرحوم امام خمینی(ره) روضه‌خوانی می‌کردند از روضه‌خوان‌های قدیمی بودند و به همان سبک سنتی روضه می‌خواندند.

مورد مهم دیگر مقتل‌خوانی است که متأسفانه از قدیم تا جدید مقتل‌هایی که خوانده می‌شود به صورت سینه به سینه نقل شده است و هیچ مستند تاریخی ندارند و در مقاتل نیست و نباید آنها را خواند. استاد بزرگوار حاج‌آقا مجتبی تهرانی را خدا رحمت کند. قریب به 45 سال خدمت ایشان بودم و بعد از منبرشان مداحی می‌کردم. ایشان از مقتل تجاوز نمی‌کردند، زیرا احتیاجی نیست. فکر می‌کنیم اگر با استفاده از مقتل‌های متعدد دروغ و راست را آمیخته کنیم، مردم بیشتر گریه می‌کنند، در حالی که اگر همان مقتلی را که از دهان امام‌(ع) بیرون آمد بیان کنیم، تأثیرگذار است. ایشان مقاتل قوی می‌خواندند و مجالسشان هم محشر بود. کسانی که دیدند می‌دانند که این مجالس چگونه بود و مردم چطور  پای منبر ایشان گریه می‌کردند. مداحان باید درباره مقتل‌ها مطالعه کنند و مقتل‌های صحیح بخوانند و شنیده‌ها را بیان نکنند، بلکه مراجعه کنند. اگر مقتل صحیح خوانده شود، آثار معنوی بیشتری دارد.

ایکنا- آیا مداحان باید به علوم خاصی تسلط داشته باشند؟

مداح باید با ادبیات و مذهب آشنا باشد تا شعر را صحیح بخواند و شعر از نظر اعتقادی صحیح باشد. اگر مداح قدرت تشخیص نداشت، باید به متخصص و کارشناس مراجعه کند. همچنین باید با ادبیات عرب آشنا باشد تا مقاتل و خطبه‌ها را درست بخواند. مداح باید اشعار قوی را برگزیند و از انتخاب اشعار ضعیف پرهیز کند تا عزت و کرامت امام حسین(ع) محفوظ بماند. باید اشعار را حفظ کند؛ قدیمی‌ها مطلب را از روی کاغذ نمی‌خواندند، بلکه زحمت می‌کشیدند و حفظ می‌کردند، ولی متأسفانه امروزه مداحان از حفظ نمی‌خوانند. وقتی مداح از حفظ می‌خواند، تسلط دارد و اثرگذاری او بر مستمع بیشتر می‌شود.

ایکنا- ارزیابی شما از وضعیت غالب مداحان چگونه است؟

نمی‌توانم قضاوت کنم، اما معیارها را می‌گویم و می‌توان سنجید که این معیارها در فلان مداح وجود دارد یا خیر. الان مداحان بسیار خوبی داریم که با قبل از انقلاب قابل مقایسه نیستند و مورد تأیید علما و بزرگان نیز هستند، اما ممکن است افرادی در بعضی زمینه‌ها ضعیف باشند که به آنها توصیه می‌کنیم ضعف‌های خود را برطرف کنند. مرحوم آیت‌الله فاطمی‌نیا می‌فرمودند که نباید صرفاً «مقتلِ باز» خوانده شود، بلکه باید مقتل با کنایه خوانده شود. لازم نیست که مدام از شمشیر و تیر صحبت شود، بلکه باید با هنر مداحی و کنایه مطالب بیان شود تا مستمع گریه کند و حرمت آن از بین نرود. اگر قرار است که مقتلِ باز خوانده شود، باید حق آن ادا شود. اگر کسی می‌خواهد از قتلگاه بخواند، اگر شنونده بمیرد، رواست. به همین دلیل مداحان باید حق را رعایت کنند و زیاد مقتل‌های باز نخوانند مگر آنکه آن مجلس مساعد باشد. اگر فکر کنیم که باید مستمع را به گریه اندازیم، اشتباه است. مداح وظیفه دارد که روضه مقتل را بخواند. محول‌الاحوال خداوند است. خداوند و امام حسین(ع) قلب‌ها را برمی‌گردانند و نباید الزام داشت که مستمع گریه کند. حضور فرد در این مجالس فضائلی دارد که شامل همه می‌شود.

ایکنا- آیا مداحی شغل است؟

مداحی مقدس‌تر از این حرف‌هاست، زیرا اگر شغل باشد، باید بر روی سود و زیان آن حساب کرد. مداحی شغل نیست، بلکه یک افتخار و عزت است و مداحی باید برای امام حسین(ع) باشد. البته اگر صله هم دادند ما می‌گیریم؛ همان‌طور که وقتی فرزدق در فضائل امام سجاد(ع) اشعاری گفت و حق امامت را ادا کرد و وظیفه خود را انجام داد، امام سجاد(ع) برای او صله فرستاد و او صله را برگرداند و گفت که من این شعر را برای پول نسرودم، بلکه این اشعار را برای شما گفتم تا مظلومیت شما را بیان کنم، اما امام سجاد(ع) پول را برگرداندند و فرمودند که هدیه من را قبول کن. ما نیز به این اعتبار می‌توانیم هدیه‌ها را بگیریم و بر روی چشم هم می‌گذاریم، اما اصلاً به کمّیت توجه نمی‌کنیم، بلکه کیفیت آن را می‌سنجیم که برای امام حسین(ع) است.

اگر قبول داریم که پولی برای امام حسین(ع) است، هزار تومان آن هم با میلیاردها پول برابری نمی‌کند. اگر کسی به دنبال کمیت باشد، باید مداحی را کنار بگذارد و به دنبال کار دیگر بگردد؛ بنابراین مداح نباید برای پول مداحی کند. البته از این دست مداحان بسیار اندک هستند و اکثر آنها برای امام حسین(ع) می‌خوانند. اگر مداحی از ابتدا تعیین می‌کند که اگر این مقدار بدهید می‌آیم و می‌خوانم، خودش ضرر کرده است، زیرا امام حسین(ع) فرموده که من تو را اداره می‌کنم. استادی داشتیم که در ابتدای ورود به مداحی به من گفت که امام حسین(ع) فرموده که من در طول سال تو را اداره می‌کنم و فکرش را نکن؛ مجلس به مجلس حساب نکن. اگر در مجلسی پولی دادند و اندک بود، مجلسی بعد از آن پیش می‌آید که آن را جبران می‌کند، زیرا امام حسین(ع) فرموده که من تو را اداره می‌کنم.

اگر ما قائل باشیم که نوکر هستیم، باید چشممان به ارباب باشد و نباید به دست مردم چشم بدوزیم، زیرا ارباب گفته است که من تو را اداره می‌کنم. هیچ‌گاه نوکر در دنیا به فکر روزی نیست، زیرا ارباب دارد. بچه‌ها نیز تا زمانی که در خانه هستند هیچ وقت نگران نیستند که ناهار چه چیزی بخورند، زیرا می‌دانند که پدر و مادر دارند. ما نیز در رابطه با امام حسین(ع) باید این‌گونه باشیم و به دنبال پول نباشیم. ان‌شاء‌الله اگر کسی خلاف این باشد توبه کنند.  

 ایکنا- چطور ممکن است عزاداری‌های اصیل را به نسل جدید منتقل کرد؟‌

مداح باید استاد داشته باشد. در قدیم‌ این‌گونه نبود که فردی بدون استاد شروع به کاری کند. استاد تا زمانی که اجازه مداحی به شاگرد خود نمی‌داد او حق نداشت مداحی کند. استاد اشعار را کنترل می‌کرد و در صورت تأیید، اجازه خواندن اشعار وجود داشت، ولی اکنون وقتی که در شبکه‌ها یک مداح مشهور اشعاری را می‌خواند، نوجوان هم با همان سبک یاد می‌گیرد و فکر می‌کند که مداح شده است. کسی با یک شعر خواندن مداح نمی‌شود و باید استاد مداحی و استاد اخلاق داشت.

حضور استاد اخلاق در کنار استاد مداحی ضروری است، زیرا به او معنویات را آموزش می‌دهد تا فرد اخلاص داشته باشد و مداحی کردن برای هوا ‌و هوس، شهرت و رقابت نباشد، بلکه فقط برای امام حسین(ع) باشد. مداح نباید متکبر باشد. متکبر بودن برای همه بد است. اگر مداح متکبر باشد، بدتر است. این موضوعات را استاد اخلاق به انسان می‌آموزد و می‌گوید این صفات رذیله نباید در فرد وجود داشته باشد. مداح باید تواضع و روح شنیدن داشته باشد تا اگر نقطه ضعفی را به او گفتند، بپذیرد و مستبد به رأی نباشد.

وقتی که 16-17 ساله بودم، به محضر آیت‌الله کریم حق‌شناس رفتم و همانجا ایشان یک نفر را مأمور کرد که به من «معراج‌السعادت» مرحوم نراقی را، که درباره اخلاق است، آموزش دهد. باید اخلاق را یاد بگیریم، زیرا مردم وقتی به ما به عنوان نوکر امام حسین(ع) نگاه می‌کنند، باید اخلاق، رفتار و کردارمان شبیه امام حسین(ع) باشد.

مداحی که متکبر و بددهن باشد چه شباهتی به امام حسین(ع) دارد؟ توصیه می‌کنم که مداحان با استادان اخلاق همنشین باشند و از اخلاق و رفتار آنها الگو بگیرند تا بتوانند صفات خوب را در خود ایجاد و صفات رذیله را برطرف کنند. اگر مردم از ما بدی ببینند، می‌گویند که نوکر و مداح امام حسین(ع) این کار را کرد و نمی‌گویند احمد چینی بود این کار را کرد. خیلی زود ما را به امام حسین(ع) وصل می‌کنند. در نتیجه ما به امام حسین(ع) ضربه می‌زنیم.

ایکنا- به عنوان سخن پایانی اگر توصیه‌ای به مداحان دارید بفرمایید.

من هنوز شاگردم و در جایگاهی نیستم که بخواهم به مداحان توصیه‌ای کنم، اما تجربه‌ای که داشتم این است که مداحان سعی کنند اخلاص خود را از دست ندهند. اخلاص ریشه کار است و اگر می‌خواهیم که مداحی در جامعه اثربخش و نیز روضه‌خوانی برای دنیا و قیامت ماندگار باشد و امام حسین(ع) ما را نوکر حساب کند، باید اخلاص داشته باشیم.

گفت‌وگو از محسن مسجدجامعی و زینب غفوریان