محبت، احترام، صداقت و احساس مسئولیت؛ تحکیم کننده روابط اجتماعی

محسن نصری، استاد گروه معارف دانشگاه اصفهان در گفت‌و‌گو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از اصفهان با بیان اینکه دین اسلام برنامه زندگی و پاسخگوی نیازهای انسان در عرصه‌های مختلف از جمله روابط اجتماعی است، اظهار کرد: یکی از اصول قرآن کریم و سیره اهل‌بیت(ع) در زمینه روابط اجتماعی، مقوله «محبت» است، یعنی اینکه با دیگران محبت‌آمیز رفتار کنیم و نسبت به آنها نگاه سودجویانه نداشته باشیم تا هم روابط اجتماعی صورت زیبایی به خود بگیرد و هم با تقویت محبت، به تحقق اصل وحدت اجتماعی کمک کنیم.
وی با بیان اینکه اصل دیگری که در روابط اجتماعی باید به آن توجه داشت، «احترام به حقوق و شخصیت دیگران» است، افزود: آموزه‌های دینی به این مهم تاکید کرده‌اند که در مواجهه با دیگران اعم از اعضای خانواده و افراد حاضر در اجتماع، غیبت و سخن‌چینی نکنیم، تهمت نزنیم و دروغ نگوییم، تا حقوق آنها محفوظ بماند.
نصری ادامه داد: قرآن کریم در کنار دستور به پرستش خدای واحد می‌فرماید:«و بالوالدین احسانا». در واقع «احسان و نیکی» در راستای اصل محبت و احترام است، یعنی بر اساس نگاه محبت‌آمیز به دیگران، حقوق و شخصیت آنها را مورد احترام قرار داده و برای تحقق این دو اصل در عمل، با نیکی و احسان نسبت به آنها، کمک کنیم تا در صراط مستقیم و مسیر حق قدم بردارند؛ همان‌گونه که قرآن کریم می‌فرماید:«... وَ تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَ لَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ...: ... و باید به یکدیگر در نیکوکاری و تقوا کمک کنید نه بر گناه و ستمکاری...».
وی با بیان اینکه حد اعلای روابط اجتماعی در اسلام، مسئله «ایثار» است، گفت: زمانی که هویت و موجودیت جامعه از طریق جنگ نرم یا جنگ نظامی و اقتصادی به خطر می‌افتد، عده‌ای باید در ایثار و فداکاری پیشقدم شده و منتظر اقدام دیگران نباشند.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه در روابط اجتماعی، سه نوع سرمایه فیزیکی و اقتصادی، سرمایه انسانی و سرمایه اجتماعی دارای اهمیت است، بیان کرد: سرمایه فیزیکی به تجهیزات، پول و امکانات و سرمایه انسانی به نیروهای متخصص و مجرب برمی‌گردد و منظور از سرمایه اجتماعی، اعتماد و همکاری و روحیه تعامل جمعی است. اسلام سرمایه اجتماعی یا همان اعتماد افراد نسبت به یکدیگر را یک اصل اساسی می‌داند.
وی با اشاره به اینکه برای تحقق اعتماد اجتماعی، یک محور اساسی به نام «صداقت» وجود دارد، گفت: اگر به صداقت در نیت و رفتار توجه شود، به تقویت سرمایه اجتماعی و اعتماد و اطمینان در روابط اجتماعی کمک می‌کند. زمانی که در یک جامعه همکاری جمعی افزایش یابد، موفقیت اجتماعی نیز با افزایش مواجه می‌شود. آنچه که تهدیدکننده روابط اجتماعی به شمار می‌رود، عدم صداقت در روابط اجتماعی، سوءاستفاده و تعقیب منافع شخصی و فقدان روحیه همکاری جمعی است که جامعه را دچار بحران می‌کند.

نصری اظهار کرد: تداوم و پایداری روابط اجتماعی در گرو استفاده از ابزارهای ارتباطی نظیر رسانه‌های دیداری و شنیداری است که می‌تواند هم شکل‌دهنده روابط اجتماعی و هم تهدیدی علیه آن باشد. فضای مجازی نیز ابزاری برای روابط اجتماعی محسوب می‌شود که نحوه استفاده از آن مهم است. در گذشته، زندگی ساده و محدود بود و ارتباطات چهره به چهره رخ می‌داد. در سال‌های بعد ارتباطات از طریق تلفن و امروز از طریق فضای مجازی شکل می‌گیرد، بنابراین برای صله رحم و احترام به دیگران می‌توان از ابزار فضای مجازی استفاده کرد، ولی اگر این ابزار به هدف تبدیل شود و تمام زندگی را دربر بگیرد، هم تهدیدی علیه هویت شخص و هم تهدیدی علیه هویت جمعی و روابط اجتماعی است و طبیعتا افراط و تفریط در هر کاری، جامعه را دچار خسارت می‌کند.
وی اضافه کرد: فضای مجازی زندگی افراد را تحت تأثیر قرار داده که امری خطرناک است، زیرا در گذشته در مهمانی‌ها و مراسم عزا و عروسی، افراد با یکدیگر دیدار کرده و صحبت می‌کردند یا هنگام زمستان دور کرسی جمع می‌شدند، زمانی که رسانه‌ای به نام تلویزیون به خانه‌ها وارد و سیستم‌های جدید گرمایشی جایگزین کرسی شد، افراد نه روبروی هم بلکه در کنار یکدیگر قرار گرفتند که باعث شد یکدیگر را ندیده و به برنامه‌های تلویزیون توجه کنند. درست است که به لحاظ فیزیکی در کنار یکدیگر قرار داشتند، ولی روح و فکر آنها در کنار هم نبود. امروز با وجود گستردگی فضای مجازی، نه تنها اعضای یک خانواده در کنار یکدیگر نیستند، بلکه هیچ رابطه و گفت‌وگویی نیز با هم ندارند.
استاد دانشگاه اصفهان خاطر نشان کرد: چون از فضای مجازی به نحو احسن استفاده نمی‌کنیم، به عاملی تهدید کننده برای روابط اجتماعی تبدیل شده است.
وی با بیان اینکه دغدغه‌مندی و احساس مسئولیت نسبت به دیگران اصلی اساسی در روابط اجتماعی محسوب می‌شود، گفت: به گفته شهید مطهری، احساس تعهد و مسئولیت نسبت به دیگران، ملاک انسانیت است. اینکه افراد نسبت به سرنوشت جامعه خود بی‌تفاوت باشند، نشان‌دهنده دور شدن آنها از ویژگی انسانی خود است. اگر احساس مسئولیت از جامعه‌ای رخت بربندد، حتی افراد نیز به موفقیت نمی‌رسند. شهید چمران در مناجات‌های خود خدا را به خاطر دردمند بودن و احساس مسئولیت شکر می‌گوید. در تاریخ اسلام از صدر تاکنون، هر کجا روابط اجتماعی بر مبنای احساس مسئولیت شکل گرفته است، موفقیت به دنبال داشته و هر گاه دچار خلل شده، جامعه خسارت دیده است.

نصری اظهار کرد: امیرالمؤمنین(ع) در خطبه 154 نهج‌البلاغه در رابطه با تحلیل وقایع بعد از رحلت پیامبر اکرم(ص)، ماجرای سقیفه و شهادت حضرت زهرا(س) می‌فرماید: «مؤمنان بی‌تفاوت به خانه‌هایشان خزیدند و گمراهان دروغگو به صحنه آمدند». اگر افراد احساس مسئولیت نکرده و در عرصه اجتماعی برای منافع جمعی و ارزش والایی به نام اسلام حضور پیدا نکنند و فقط به دنبال منافع شخصی خود باشند و یا منافعشان اقتضا کند که سکوت پیشه کنند، جامعه خسارت‌هایی نظیر ماجرای سقیفه و شهادت حضرت زهرا(س) را متحمل می‌شود؛ بنابراین احساس مسئولیت داشتن و بی‌تفاوت نبودن می‌تواند به روابط اجتماعی شکل داده و آن را تداوم و تعالی ببخشد.