توسعه مرزهای فلسفه اسلامی؛ زمینه‌ساز تحول در علوم انسانی

به گزارش ایکنا، نشست تخصصی «همکاری علمی حوزه و دانشگاه در راستای بازسازی و تحول علوم انسانی»، امروز 27 آذر با سخنرانی آیت‌الله سیدمحمد غروی، رئیس پژوهشکده علوم رفتاری، آیت‌الله علیرضا اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیه کشور، حجت‌الاسلام علی‌محمد حکیمیان، رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، محمد فتحعلی‌خانی، رئیس پژوهشکده علوم اسلامی و غلامحسین رحیمی شعرباف، معاون پژوهشی و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به صورت مجازی برگزار شد.

در ادامه متن صحبت‌های آیت‌الله علیرضا اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیه کشور را می‌خوانید که با موضوع «ضرورت تحول و بازسازی علوم انسانی» ایراد شده است؛

مقوله علم و دانش و تولید علم، اساسی‌ترین شاخص در رتبه‌بندی کشورها محسوب می‌شود و هر چقدر یک جامعه در مسیر توسعه علمی و گسترش مرزهای دانش و ژرف‌سازی و تعمیق اندیشه‌ورزی و تولید علم تلاش کند، از جایگاه برتری برخوردار است. در همه قلمروهای مورد نیاز یک جامعه، خردورزی و تولید دانش و علم مفید برای سعادت دنیا و آخرت بشر یک راهبرد کلان است که اسلام نیز بر آن تأکید دارد و ما برای پیشرفت‌های معنوی، اخلاقی و ... خود نیازمند پیشرفت‌های علمی و توسعه علم و دانش هستیم. چه در قلمرو علوم خاص اسلامی و یا علوم به معنای عام، نیاز به سرمایه‌گذاری‌های کلان در قلمرو علم و دانش داریم.

رشد علمی در ساحت‌های مختلف

به یاری خدا و با همت عالمان و اندیشمندان، در دهه‌های اخیر در حوزه و دانشگاه گام‌های بزرگی در ساحت‌های مختلف دانشی برداشته شده است و رشد علمی ما در جایگاه‌های ممتاز و برتر در منطقه و جهان قرار دارد. شاخص‌های توسعه علمی ما شاخص‌های قابل قبولی است و کارنامه ارزشمندی را در دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه شاهد هستیم. ضمن اینکه جای نقد، بازنگری، تجدیدنظر و ارتقای بیشتر نیز وجود دارد، اما نمره‌های خوبی گرفته‌ایم.

باید توجه کنیم که یکی از مسائل مهم در توسعه علم و دانش به ویژه با آن مفهوم و منطقی که در نگرش اسلامی داریم، مقوله حوزه و دانشگاه است. برای اینکه فرهیختگان جامعه ما در این دو نهاد جمع هستند و این دو نهاد دو بال علم و اندیشه جامعه محسوب می‌شوند و برای توسعه علمی و پیشرفت اجتماعی، فرهنگی، روحی، اخلاقی و شکوفایی معنوی و دینی و برای تحقق آرمان‌های بزرگ پیشگامان انقلاب و شهدای سرافراز و دستیابی به تمدن نوین اسلامی و استقلال و آزادی و عظمت، مقوله پژوهش و تولید فکری یک راهبرد کلان است. همچنین برای دستیابی و تحقق این هدف و راهبرد کلان، تعامل و هم‌افزایی این دو نهاد سرنوشت‌ساز که قلب تپنده جامعه هستند، بسیار حیاتی است.

پرونده دانشی با رویکرد اسلامی پرونده قابل قبولی بوده است

علی‌رغم نقدهای که وجود دارد، در زمینه تولید علم و و فراورده‌های دانشی و معرفتی، گام‌های بلندی را برداشته‌ایم و روند قابل قبولی داشته‌ایم که در پیشبرد هم‌گرایی و هم‌افزایی حوزویان و دانشگاهیان بوده است. امروز اگر خود را با پنج دهه قبل مقایسه کنیم، پرونده دانشی رویکرد اسلامی و معرفتی در میان دانشمندان و استادان و دانشجویان ما، پرونده قطورتری است. همان‌طور که پرونده توجه به قلمروهای جدید در حوزه علوم انسانی و جدید نیز قابل قبول است. در حوزه و پیرامون حوزه و نهادهای حوزوی بیش از یک‌صد رشته و گرایش در قلمروهای جدید و نوین شاهد هستیم، بیش از 50 مجله به عرصه‌های نوین می‌پردازد و دست‌کم پنج هزار اثر در موضوعات جدید در حوزه‌های علمیه تولید شده است. همچنین شاهد چاپ هزاران مقاله هستیم و چندهزار استاد حوزوی در قلمروهای جدی تربیت شده‌اند. از آن‌سو تطوراتی در دانشگاه رخ داده و رویکردهایی که به سمت دانش‌های میان‌رشته‌ای شاهد هستیم، همه یک گنج فاخری است که در پرتو پژوهش‌ورزی تولید گفتمان علمی و اندیشه‌های علمی و رهاورد تعامل و همگرایی حوزویان و دانشگاهیان است.

یک نمونه آن را در میان نهادهای حوزوی به عنوان یک قله مطرح می‌کنم که به عبارت از پژوهشگاه حوزه و دانشگاه است که بیش از 500 اثر و چند مجله و صدها مقاله در قلمرو مباحث نوین و میان‌رشته‌ای علوم انسانی و علوم اسلامی تولید کرده است. همین طور جمع بیش از یکصد نفره از محققانی که در ارتباط با این نهاد هستند حائز اهمیت است و این یک پرونده ارزشمندی است.

علوم انسانی و اجتماعی معطوف به نیازهای روز باشد

باید علوم انسانی و اجتماعی خود را معطوف به نیازهای جامعه کنیم و گره‌گشای مسائل خود قرار دهیم و جامعه ما باید از آن‌ها بهر‌ه‌مند باشد و زمینه فرهنگ‌های دیگر را به زمینه فرهنگ بومی و اجتماعی خود منتقل کنیم که از یک‌سو اهمیت دارد، اما از سوی دیگر، بدون تردید مطالعات تطبیقی و قلمروهای مرتبط و میان‌رشته‌ای علوم انسانی و علوم اجتماعی، قابل انکار نیست و با دلایل روشن معتقدیم که بافت علوم انسانی و علوم اجتماعی یک ساختاری است که در آن مبانی و مبادی فلسفی و پیش‌فرض‌های اسلامی تأثیرگذار است و در تحلیل و تفسیر تجربه‌ها، نظریات فلسفی موثر هستند.

همچنین در بسیاری از نظریات و مسائل موجود در حوزه علوم انسانی و اجتماعی، دیدگاه‌های متناظر در قلمروهای فقهی و اخلاقی اسلام را شاهد هستیم و اینها اقتضا می‌کند که با نگاه به مسائل جامعه خود و نیازهای درونی و بومی خودمان به بومی‌سازی و مناسب‌سازی حوزه‌های علوم انسانی و علوم اجتماعی بپردازیم. همچنین باید از منظر فلسفی و علوم اسلامی به قلمرو علوم انسانی بپردازیم و به سمت علوم انسانی مبتنی بر اسلام حرکت کنیم.

ورود در این قلمرو میان‌رشته‌ای و تولید گفتمان‌های جدید هم به تطور در علوم انسانی و اجتماعی کمک می‌کند که به این بازسازی نیاز داریم و باید در پرتو گفت‌وگو میان این دو حوزه دانشی، علوم اسلامی و دانش‌های حوزوی رشد و ارتقا یابند تا اینکه بتوانند پاسخگوی دنیای جدید باشند. این مباحث میان‌رشته‌ای اختصاص به علوم انسانی و اجتماعی نیز ندارد و قلمروهای دیگری هم داریم که لازم است رویکردهای اسلامی و عقلی خود را دخالت دهیم و آنجا نیز جای یک گفت‌و‌گوی مشترک و هم‌فکری حوزویان و دانشگاهیان است.

توسعه مرزهای فلسفه اسلامی

برای تحول در حوزه علوم اجتماعی و انسانی و برخی از قلمروهای دیگر از علوم پایه و علومی مانند پزشکی نیز حوزه باید اقداماتی را انجام دهد؛ یکی از آنها عبارت از توسعه مرزهای علوم عقلی و فلسفه اسلامی است. حوزه‌های ما قطب اصلی و محور بنیادین در اندیشه عقلی و تفکر فلسفی اسلامی به شمار می‌آیند و پایه‌های این تفکر عقلی در قالب فلسفه، کلام و منطق بسیار استوار است. البته این سرمایه تاریخی و این تراث عظیم عقلی که در ایران و حوزه‌های علمیه وجود دارد، برای پاسخگویی به نیازهای امروز قلمرو علوم انسانی و اجتماعی و برخی دیگر از محورها در علوم پایه کافی نیست و ما نیازمند تعمیق و توسعه هستیم.

تفکر عقلی و فلسفه اسلامی ما نیازمند امتداد در قلمروهای اجتماعی و حوزه‌های مختلف فکری علوم اجتماعی، علوم پایه و ... است. فلسفه ما از جمله فلسفه صدرایی و اندیشه‌های توصیفی - کلامی ما می‌تواند در قلمروهای جدید سایه بیفکند و ما را باید به سمت پایه‌ریزی فلسفه‌های مضاف ببرد که بسیار هم مهم است. از فلسفه علم تا فلسفه علوم طبیعی و همین طور فلسفه‌های خاص مانند فلسفه اقتصاد و فلسفه مدیریت حوزه‌هایی هستند که باید مورد توجه باشند و وظیفه نهادهای علم دینی و حوزوی نیز اهتمام به این قلمرو فلسفی با رویکرد اختصاصی و مضاف است.