فرصت‌های مهاجرت خوب نخبگان را گسترش دهیم

به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست «وضعیت‌شناسی تحصیل‌کردگان ایرانی در چرخه مهاجرت» امروز چهارشنبه 18 آبان‌ماه توسط مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی برگزار شد.

حجت‌الاسلام والمسلمین رضا غلامی، رئیس مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی در این نشست به سخنرانی پرداخت. گزیده سخنان وی در ادامه می‌آید؛

این نشست برای مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، اهمیت فراوانی دارد و ما قصد داریم از دل مباحث این نشست به یک بسته پیشنهادی کارآمد دست پیدا کنیم. ابتدا از باب مقدمه لازم است مطالبی را بیان و سپس به مهمترین عوامل مهاجرت در ایران بپردازم.

وضعیت گرایش به مهاجرت

اولین مطلب این است که به رغم تلاش‌هایی که در سال‌های گذشته برای کاهش مهاجرت از سوی مسئولان علمی کشور صورت گرفته و حتی در گزارش‌های رسمی سال‌های قبل بحث کاهش مهاجرت هم مطرح شده بود اما نظرسنجی‌های گوناگون در سال قبل و امسال به وضوح نشان می‌دهد که نه تنها گرایش ایرانیان به مهاجرت افزایش یافته بلکه در عمل میزان مهاجران در ایران با رشد قابل توجهی رو به رو بوده‌اند.

در یک معدل‌گیری از نظرسنجی‌ها، از هر پنج ایرانی تقریباً یک نفر میل به مهاجرت دارد. البته میل به مهاجرت در همه جای دنیا بالاست و میانگین آمارها نشان می‌‌دهد که درصد بالایی در دنیا گرایش به مهاجرت دارند و این گرایش در کشورهای آمریکای لاتین و جنوب غرب آسیا بیشتر است. در این میان گرایش ایرانیان و مخصوصا نخبگان به مهاجرت نزدیک به دو برابر نرخ جهانی است. سوالی که اینجا ذهن‌ها را به خود مشغول کرده این است که چرا ایرانیان و مخصوصاً اقشار تحصیل‌کرده با وجود پیشرفت‌های نسبی که در کشور ما رخ داده طی دهه اخیر تا این میزان به مهاجرت تمایل پیدا کرده‌اند و در این بین سهم نخبگان علمی چقدر است؟

نکته دیگر اینکه در بین مهاجران افراد تحصیل‌کرده در رشته‌های حساس همانند مهندسی یا عناصر ماهر، به مراتب بیش از افراد عادی هستند چراکه نه تنها این افراد انتظار بیشتری از زندگی فردی و اجتماعی دارند بلکه کشورهای دیگر تسهیلاتی را هم برای اینها به شکل فوق‌العاده فراهم می‌کنند. البته نقطه تمرکز بنده بر نخبگان علمی است و با سایر مهاجرت‌ها کاری ندارم. آمارهایی که تا الان ارائه شده نشان می‌دهد صرفنظر از بحث تمایل به مهاجرت که آن هم در بین نخبگان ایرانی بالاست به طور میانگین از هر سه نفر که در ایران به وی نخبه گفته می‌‌شود یک نفر اقدام به مهاجرت می‌کند. هرچند ممکن است افرادی میل به مهاجرت داشته باشند اما به دلایل مختلف این میل هیچ وقت اجرایی نشود.

لوازم مقابله با پدیده مهاجرت

مطلب دیگر این است که وقتی وارد توصیف وضعیت مهاجرت و رشد قابل توجه آن در ایران می‌شویم عده‌ای اصرار دارند که هرچه زودتر ایده‌هایی را برای معالجه این وضعیت در اختیار آنها قرار دهیم اما بنده معتقدم تأمل درباره دلایل مهاجرت یکی از مقدمات مقابله با مهاجرت نخبگان است، بنابراین توصیه بنده به مسئولان این است که ابتدا درباره دلایل مهاجرت تأمل کنند تا بتوانیم به راهکارهایی منطقی و بسته پیشنهادی برسیم.

نکته دیگر اینکه با دقت نظر درباره مهاجرت باید بین سفر به خارج برای ادامه تحصیل با مهاجرت تفکیک قائل شد که البته عمدتاً اکثر افراد این تفکیک را قائل می‌شوند اما وقتی جهان به یک دهکده تبدیل شده بنابراین فعالیت نخبگان علمی در برخی پروژه‌های علمی یا صنعتی دنیا چیز عجیبی نیست و من نمی‌توانم این نوع خروج از کشور را مهاجرت نامگذاری کنم. مطلب دیگر این است که مهاجرت را می‌توان به دو دسته خوب و بد تقسیم کرد. مهاجرت خوب، مهاجرتی است که اگر برگشتی هم در آن متصور نباشد برای کشور ما آورده‌هایی در ابعاد علمی، اقتصادی و حتی فرهنگی دارد یعنی به صورت مستقیم یا غیر مستقیم به انتقال تجارب جهانی به ایران کمک می‌کند.

اما مهاجرت بد به مهاجرتی اطلاق می‌‌شود که فرد به طور کلی با کشور خود قطع ارتباط می‌کند و آورده‌ای برای کشور ندارد بنابراین معتقدم باید برای مهاجرت‌های خوب سرفصلی جداگانه تدوین کرده و فرصت‌های آن را دائما گسترش داده و تکثیر کنیم. نکته مهم دیگر اینکه مسئله مهاجرت، مسئله‌ای چند وجهی و چند عاملی است و مهم است که در تبیین‌ها این همه‌جانبه‌نگری و ابعاد اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، علمی و فناوری در نظر گرفته شود.

دلایل مهاجرت نخبگان

درباره عوامل اصلی در مهاجرت هم باید بگویم که این عوامل بسیار زیاد هستند اما تعدادی از این عوامل از اهمیت بیشتری برخوردار هستند که یکی از آنها تبلیغات جذاب رسانه‌ای از وضعیت مرفه و آزاد در اروپا و آمریکا و برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس است. علت دیگر ملموس شدن پدیده جهانی شدن و قدرت هضم‌کنندگی آن و عدم امکان نادیده گرفتن آن یا بی‌تفاوتی به مزیت‌های جهانی شدن از سوی نخبگان است. در جهانی شدن، نه تنها مفهوم هویت ملی به هویت جهانی تغییر پیدا کرده بلکه مفهوم سنتی مهاجرت هم دستخوش تغییراتی شده است.

علت دیگر مهاجرت در ایران، وضعیت نامطلوب اقتصادی در ایران و در نتیجه کاهش رفاه در کشور ماست و برعکس هر وقت رفاه بهتر شده مهاجرت نخبگان کمتر شده است. مورد دیگر مشکل جدی اشتغال مناسب با درآمد معقول برای افراد نخبه است. علت دیگر نهادینه نشدن دیپلماسی علمی در ایران و عدم تعاملات مناسب بین‌المللی نخبگان برای پیشبرد پروژه‌های علمی آنان است. ما عملاً سال‌هاست در ایران به دلایل مختلف از جمله دلایل امنیتی، ارتباطات علمی را کاهش داده‌ایم و البته بحث تحریم‌ هم نباید از نظرها دور بماند.

علت دیگر نبود فرصت‌های مناسب برای فعالیت شرکت‌های چند ملیتی در ایران و مورد دیگر بی‌ثباتی قوانین در کشور و ناکارآمدی در دستگاه مدیریتی کشور است که نتیجه آن هم ناتوانی فرد در پیش بینی آینده خود و فرزندان است. ناتوانی دستگاه دیپلماسی کشور در رفع تحریم‌ها و افزایش برخی آسیب‌های اجتماعی در ایران از عوامل دیگر هستند. همچنین علاقه به آزادی بیشتر فردی و اجتماعی که بخشی از آن ثمره تبلیغات رسانه‌ای غربی است، ضعف هویت‌مندی و کاهش شدید دلبستگی‌‌های ملی در بین نخبگان، افزایش شکاف اجتماعی در ایران و تلاش آگاهانه یا ناآگاهانه برخی در دامن زدن به این شکاف، عدم اطمینان به تحقق صحیح مردم‌سالاری دینی در ایران و در نهایت سیاه‌نمایی از وضعیت کشور از طرف رسانه‌های خارجی و همچنین برخی جناح‌های سیاسی داخلی از عوامل دیگر مهاجرت نخبگان در کشور هستند.