حق؛ مبنای ائتلاف افراد و جریان‌ها در حکمت سیاسی اسلام

به گزارش خبرنگار ایکنا، نشستی از سلسله‌نشست‌های حکمت سیاسی اسلام در قرآن با سخنرانی سعید جلیلی، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام شامگاه سه‌شنبه، هشتم اسفند، در سالن طاهره صفارزاده حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی برگزار شد. 

متن سخنرانی به شرح ذیل است:

در نظر داریم مبنای انتخاب در اندیشه و حکمت سیاسی اسلام را بررسی کنیم بنابراین نگاهی به آیاتی که کمک‌کننده بحث انتخاب و اتتخاب صحیح است، می‌اندازیم.

اگر در اندیشه اسلام، صحبت از انتخاب می‌شود، انتخاب امری واقعی است و نه تشریفاتی. فلذا لازمه آزمایش و امتحان انسان در این اندیشه دارا بودن اختیار است؛ «إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَ إِمَّا كَفُورًا»، «فَلَوْ شاءَ لَهَداكُمْ أَجْمَعِينَ». اگر خداوند می‌خواست همه انسان‌ها را در مسیر هدایت قرار می‌داد و حال آنکه فلسفه وجود انسان برای آزمایش، امتحان و انتخاب مسیر هدایت با اختیار است «خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً». بنابراین به انسان اختیار داده می‌شود که یا راه صحیح را انتخاب کند و یا به ضلالت برود‌؛ هرکسی که می‌خواهد ایمان بیاورد و هر فرد که بخواهد کفر می‌ورزد. 

در همین دنیا، سنت الهی این است که بر رفتارها، آثاری مترتب می‌شود. بنابراین اگر شما راه صحیح را انتخاب کردید به سعادت و رستگاری می‌رسید اما اگر از میانه راه پشیمان شدید، «يَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ ثُمَّ لَا يَكُونُوا أَمْثَالَكُمْ» سنت استبدال جایگزین می‌شود. 

این موضوعی است که در توصیف رفتار سیاسی در قرآن به صراحت بیان شده است، که چرا نتیجه صحیح بدست نیامد به دلیل اینکه محاسبات آنها جاهلی بود «يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ». ناآگاهی‌ها و جاهلیت‌هایی که انسان را از حق و حقیقت دور می‌کند یکی «حمیّة الجاهلیّة» همان تعصبات جاهلیت است.دیگری «تبرج الجاهلیه» است و سومی بحث «ظن‌‌ الجاهلیه» است که فرد دچار اشتباهات محاسباتی می‌شود و سپس می‌گوید چرا این اقدامات چنین نتایجی دربر نداشت.

انتخاب در اندیشه سیاسی اسلام دارای امتداد است و امتداد آن نیز با عمل و اقدام میسر است. اگر در مسیر حق عمل نکنیم سنت استبدال جایگزین می‌شود و گروهی خواهند آمد که خداوند آنها را دوست دارد و آنها نیز حضرت حق را دوست دارند «يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ».

اصل بر سنت الهی است. این سنت دو مؤلفه؛ ایمان و عمل صالح دارد. توجه داشته باشید سنت الهی متعلق به همه انسان‌هایی است که به حکم الهی عمل کند و صرفا مختص به افراد و گروه خاص نیست.

نزدیک‌ترین مفهوم به انتخاب در قرآن واژه «اخذ» و مشتقات آن است که مرتبط با اراده انسان است «مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلى‌ رَبِّهِ سَبِيلًا».

خداوند در قرآن در بسیاری از موارد به توصیف انتخاب انسان‌ها می‌پردازد؛ «ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ»، یا همین بحث دوران معاصر در زمینه اومانیسم و پیرامون محور بودن انسان و انسان‌گرایی است که خداوند در قرآن از آن به پیگیری از هوا و نفس تعبیر کرده است «مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَوَاهُ».

انسان در اندیشه و حکمت سیاسی اسلام، مهم است و درست است که در دنیا همه چیز برای سعادت انسان آفریده شده است اما رشد و کمال انسان در بندگی خداوند است لذا باید دید چه انتخابی درست است هرچند برخی بعضی دیگر جز خداوند یگانه به ربوبیت می‌گیرند و راهی غیر از راه حق را در پیش می‌گیرند «يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ».

مصالحه همیشه خوب نیست مگر اینکه مبنای آن توحید و حق باشد «تَعالَوْا إِلى‌ كَلِمَةٍ سَواءٍ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ» چراکه یگانه‌پرستی و بیزاری از شرک از مشترکات تمام ادیان آسمانی است «وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا». در این نگاه شما حتی فرشتگان الهی و پیامبران را نمی‌توانید انتخاب کنید «وَلَا يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلَائِكَةَ وَالنَّبِيِّينَ أَرْبَابًا» بلکه تبعیت و اطاعت از آنها در طول حکم خداست که این جایگاه را دارند «أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ».

درباره اینکه به سراغ انتخاب غیر خدا می‌روند، تعابیر مختلفی است. عده‌ای ادعای ایمان دارند اما به سراغ دیگری می‌روند. اگر کسی ایمان داشته باشد، دنبال کسی راه نمی‌افتد و دیگری را انتخاب نمی‌کند «وَ لَوْ كانُوا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ النَّبِيِّ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَا اتَّخَذُوهُمْ أَوْلِياءَ». هنگامی که حقیقت ایمان ظهور و بروز نکند، فرد دچار اشتباه خواهد شد. گمانه‌زنی‌های اشتباه از سنت‌های جاهلیت است. اینها افرادی‌اند که غیر خدا را انتخاب  می‌کنند و همین موجب گمراهی آنها می‌شود «وَ مَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطانَ وَلِیًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ» به دلیل اینکه حق را نمی‌دانند از آن روی بر می‌گردانند «بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ الْحَقَّ»؛ موضوعی که امروز مبتلابه جامعه است. اگر چیزی حق است، باید همانطور که مقام معظم رهبری تاکید کرده‌اند به «جهادتبیین» پرداخته شود.

غفلت و اشتباه محاسباتی مبنای این حرکات است «يَتَكَبَّرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَإِن يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لَّا يُؤْمِنُوا بِهَا وَإِن يَرَوْا سَبِيلَ الرُّشْدِ لَا يَتَّخِذُوهُ سَبِيلًا وَإِن يَرَوْا سَبِيلَ الْغَيِّ يَتَّخِذُوهُ سَبِيلًا» و نتیجه‌اش این می‌شود که هرچه از حق می‌گویند اما او راهی دیگری را می‌رود و انتخاب صحیح انجام نمی‌دهد و به سمت کفر و یا جناح غیر حق می‌رود.

یکی از مواردی که فرد را به این سمت می‌کشاند، غفلت ناشی از دنیازدگی، تعلق بیش از حد به امور دنیایی، دوری جستن از معنویات و بهره‌گیری از دنیا برای رسیدن به کمال است. عده‌ای در مقاطعی خوب بودند اما در طی مسیر به دلیل همین تکبر و دنیازدگی _ که فرد را از خدا و حق غافل می‌کند _ دچار خطا می‌شوند «وَ إِنْ كادُوا لَيَفْتِنُونَكَ عَنِ الَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ لِتَفْتَرِيَ عَلَيْنا غَيْرَهُ وَ إِذاً لَاتَّخَذُوكَ خَلِيلًا»، «إِنَّمَا اتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا مَوَدَّةَ بَيْنِكُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا». در جریانات سیاسی عده‌ای به دلیل مودت و دوستی دنیا، ائتلاف می‌کنند. باید توجه داشته باشیم در ائتلاف باید هدف حق و حقیقت باشد نه دنیا. 

در تعبیر قرآن است که انسان می‌تواند با اختیار خود راه هدایت یا گمراهی را انتخاب کند که هر کدام یک فرجامی دارد. اگر فردی راه گمراهی و اشتباه را انتخاب کند، نه تنها سود نمی‌کند بلکه سرمایه‌اش را حتی از دست می‌دهد «فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبيناً». قرآن در انتخاب‌ها انذار می‌دهد که مبادا دچار خسران شوید. سپس انسان به جایی می‌رسد که افسوس می‌خورد کاش راه پیامبر و هدایت را انتخاب می‌کردم «يا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا».

این موارد، بنیان اندیشه حکمت اسلامی است که اقتضائات خاص خود را دارد. اگر افراد غیرخدا را انتخاب کنند، بنیان‌های سست به مانند خانه عنکبوت را انتخاب کرده‌اند «مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتًا وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِ». 

بحث دیگر این است که چگونه مبنای انتخاب ناصحیح شکل می‌گیرد؟ تعبیر قرآن این است «نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَنَكْفُرُ بِبَعْضٍ وَيُرِيدُونَ أَنْ يَتَّخِذُوا بَيْنَ ذَٰلِكَ سَبِيلًا»، این نتیجه آن است که به دین به صورت گزینشی و یا در قالب لعب و بازیچه نگاه کنیم چنانکه در حدیث آمده است «مَنِ اتَّخَذَ دِينَ اللّهِ لَهواً و لَعِباً» و این یکی از بحث‌هایی است که موجب انتخاب اشتباه در رفتارهای سیاسی می‌شود.

دلیل دیگری که برخی از این انتخاب‌ها مسیر صحیحی ندارد این است که مبنای نظری، صحیح نیست و یا عده‌ای به دنبال حفظ منافع خود هستند و تا زمانی انتخاب را صحیح می‌دانند که در جهت نفسانیات خود و همراهی حق با خودشان باشند. 

در قرآن مبنای رویکردهای اشتباه در انتخاب‌ها در قالب ۱۲ مورد  بیان شده است و در ادامه آن چگونگی شکل‌گیری انتخابات صحیح را بیان شده است که باید به آنها توجه کنیم و از آنها در انتخاب‌های صحیح و به‌هنگام بهره‌مند شویم. 

از شاخص ایمان و انتخاب صحیح مؤمنانه، حق و حقیقت است چنانکه در قرآن آمده است «أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ» و «لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِنْ دُونِكُمْ». توجه داشته باشید مخاطب این آیات را در ابتدا خود قرار دهیم و خود را مصداق آنها بدانیم و توصیه‌ها را مبنای عمل خود در عرصه‌های مختلف سیاسی قرار دهیم.