قیام ۱۵ خرداد؛ سرآغاز شکل‌گیری بینش سیاسی مردم

قیام ۱۵خرداد در سال ۱۳۴۲ به دنبال دستگیری آیت‌الله خمینی، مرجع تقلید وقت، در اعتراض به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و انقلاب سفید، در شهرهای مختلف ایران، به‌ویژه قم، تهران و ورامین، شکل گرفت، این اعتراضات به درگیری با نیروهای امنیتی منجر شد و به خونریزی و شهادت بسیاری از معترضان انجامید.

قیام ۱۵ خرداد، نقطه عطفی در تاریخ انقلاب اسلامی ایران محسوب می‌شود و نقش مهمی در شکل‌گیری و گسترش جنبش‌های انقلابی علیه رژیم پهلوی ایفا کرد، این قیام، باعث شد که مردم به طور فزاینده‌ای به مبارزه با رژیم پهلوی روی آورده و زمینه را برای پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ فراهم کند.

خبرنگار ایکنا آذربایجان‌غربی به مناسبت سالروز قیام ۱۵خرداد با حسین قویدل، رئیس مجمع عالی بسیج شهرستان ماکو گفت‌وگو کرده که در ادامه می‌خوانیم:

ایکنا _ قیام ۱۵خرداد ۱۳۴۲ چگونه توانست به‌عنوان یک نقطه عطف در تاریخ ایران شناخته شود؟

حماسه ۱۵ خرداد یک حقیقت ماندگار و نقطه عطف در تاریخ کشور بوده دستگیری امام خمینی(ره)، اقدامات ضددینی رژیم فاسد پهلوی، سیاست‌های غرب‌گرای این رژیم و عدم توجه به مبانی دینی و از طرفی مصادف بودن این قیام با ایام محرم و حماسه خونین عاشورا و تاثیرپذیری مردم از این حماسه، از عوامل اصلی ماندگاری این حماسه بودند، همچنین آگاهی و بصیرت مردم در آن دوران وحشت‌زا و اختناق و خفقان حاکم نقطه عطفی در این قیام محسوب می‌شد.

ایکنا _ نقش امام خمینی(ره) در قیام ۱۵ خرداد چه بود و چه تأثیری بر روی مردم داشت؟

مبارزات بی‌امان امام با رژیم پهلوی روشنگری‌های ایشان در آن دوران و رهبری‌های بی‌نظیر و هنرمندانه  ایشان در اعلام عید سال ۱۳۴۲ به‌عنوان عزای عمومی باعث آگاهی مردم شده و در به وجود آمدن حماسه ۱۵ خرداد تاثیرگذار بود.

ایکنا _ چه پیامدهایی برای رژیم شاه در پی قیام ۱۵خرداد به وجود آمد؟

تثبیت مبارزه و قیام علیه رژیم پهلوی به گفته پاکروان، رئیس ساواک وقت یکی از پیامدهای ۱۵ خرداد بود و باعث شد مردم از اقدامات ضددینی و جنایت‌های پشت پرده ساواک و رژیم پهلوی بیشتر آگاه شوند و این مسئله در روند مبارزات بعدی تاثیرگذار بود.

۱۵ خرداد نقطه عطفی در مبارزات مردم ایران بود که نشان داد که مبارزه پارلمانتاریستی(گرایش و نگرش مربوط به قانون‌گذاری از طریق پارلمان و نظارت بر کار حکومت و دولت) بی‌فایده است و تنها راه مقابله با رژیم، قیام مردمی و انقلابی است و امام خمینی(ره) این رویداد را «یوم‌الله» نامیدند و تأکید کردند که قیام ۱۵ خرداد، خمیرمایه نهضت اسلامی بود که نهایتاً به انقلاب ۱۳۵۷ منجر شد، همچنین این قیام دیوار جدایی بین بسیاری از طبقات را فروریخت و اتحاد بین اقشار مختلف را تقویت کرد.

ایکنا _ قیام ۱۵ خرداد چگونه بر شکل‌گیری نهضت انقلاب اسلامی و تحولات بعدی تأثیر گذاشت؟

خون به ناحق ریخته ملت در ۱۵ خرداد چهره اصلی رژیم جنایتکار پهلوی را بیشتر آشکار کرد و با آگاهی توده‌های مردم زمینه برای تحولات بعدی و مبارزات پیگیر فراهم شد.

این قیام مهم در تاریخ معاصر كشور دارای ابعاد مختلف سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و ... است، رهبری روحانیان به‌ویژه امام راحل كه بعد سیاسی نهضت را تشكیل می‌داد از برجسته‌ترین ویژگی‌های قیام ۱۵ خرداد بود، قیامی كه نقطه عطفی در تاریخ مبارزه‌های مردمی و روحانیان محسوب می‌شود كه از دوران مشروطیت آغاز و در جریان‌های گوناگون خود را نشان داد.

افزایش آگاهی قشرهای مختلف مردم سبب شد تا شاهد رشد سیاسی آنها باشیم و اصل ولایت فقیه كه برگرفته از نظرهای امام خمینی(ره) بود در این مسیر تبیین و تشریح شد و به جایگاه اصلی خویش بازگشت، قیام ۱۵ خرداد و ورود روحانیت و مرجعیت شیعه با اصل ولایت فقیه به میدان مبارزه با رهبری امام راحل بدنه اصلی مبارزه را تغییر داد و در واقع نهضت ۱۵ خرداد، پایه‌های حكومت پهلوی را متزلزل كرد و با عهده‌دار شدن رهبری آن به وسیله روحانیت مبارز كه تجلی آن در وجود امام خمینی(ره) به عنوان یک مرجع و رهبر روشن‌ ضمیر بود، مهمترین ثمره‌های این قیام محسوب می‌شد و باعث افزایش آگاهی سیاسی مردم و حضور بیشتر آنها در صحنه و سرانجام زمینه‌های پیروزی انقلاب اسلامی را پایه‌ریزی كرد.

ایکنا _ نقش زنان و اقشار مختلف جامعه در قیام ۱۵ خرداد چگونه بود؟

با توجه به سیاه‌نمایی رژیم پهلوی علیه نهضت اسلامی و ارتجاعی معرفی کردن آن برای فاصله گرفتن زنان جامعه از این نهضت، باید گفت که طبق اسناد باقی‌مانده از ساواک بخشی از زنان مبارز در قیام ۱۵ خرداد نقش داشته‌اند و  مدارکی که در اسناد ساواک به‌دست آمده و حاکی از آن است که زنانی در صحن حرم حضرت معصومه(س) دست به تحصن زده و به شعار دادن به طرفداری از امام خمینی(ره) پرداختند و چه حکایات تاریخی که از حضور و مشارکت زنان در تظاهرات آن ایام می‌گوید، همگی نقش زنان را در جریانات ۱۵ خرداد تایید می‌کند.

این مشارکت تنها به تحصن و تظاهرات ختم نمی‌شد بلکه آنچه از تاریخ شفاهی دریافت می‌شود زنان با گشودن درِ منازل، پناه بسیاری از تظاهرکنندگانی بودند که در کوچه‌های شهر قم مورد تعقیب قرار گرفته بودند و مرهم‌گذاری بر صدمه‌دیدگان و مجروحان حادثه دردناک ۱۵ خرداد انجام می‌داند.

تعبیر حضرت امام(ره) دلالت بر تاثیرگذاری عمیق این مشارکت دارد، ایشان در مقاطع مختلفی به نقش زنان در ۱۵ خرداد اشاره می‌کنند از جمله در ۱۹ فروردین ۱۳۶۳ می‌فرمایند که «نقش زن‌ها در جامعه آنقدری که من یادم هست و آنقدری که تاریخ به ما گفته است نهضت تنباکو، نهضت مشروطه و قضیه ۱۵ خرداد نقش زن‌ها بالاتر از مردها اگر نبود، کمتر نبود».

ایکنا _ تفاوت‌ قیام ۱۵ خرداد با دیگر قیام‌ها یا حرکات سیاسی در تاریخ معاصر ایران چیست؟

قیام ۱۵ خرداد یک نقطه عطف در تاریخ انقلاب بوده و با قیام‌های گذشته تفاوت‌های اساسی ازجمله؛ بلوغ بالای سیاسی ملت و شرکت همه اقشار مردم در این قیام یکی تفاوت‌های اساسی بود چون نهضت‌های قبلی  فقط دانشگاهیان، کسبه و روحانیان حضور داشتند، تفاوت مهم دیگر این قیام عدم اجازه دخالت به روشنفکرنماها در این نهضت بود، تفاوت دیگر این قیام با نهضت‌های قبلی این بود که حرکت مردم در این قیام ضداستعماری و استبدادی بود که ملت تشخیص دادند این دو عامل دو لبه یک قیچی هستند و مبارزه با هر دوی آنها ضروری است ولی در نهضت‌های قبلی مبارزه یا با استبداد یا با استعمار بود.

قیام ۱۵‌ خرداد با دیگر قیام‌ها و حرکات سیاسی در تاریخ معاصر ایران از جهات مختلفی متمایز است، این قیام، به دلیل نقش کلیدی امام خمینی(ره) و به.عنوان نقطه عطف آغازگر انقلاب اسلامی، دارای اهمیت ویژه‌ای است.

تفاوت‌ها و ویژگی‌های منحصر به فرد قیام ۱۵ خرداد می‌توان به این موارد اشاره کرد: نقش کلیدی امام خمینی(ره)، دستگیری امام خمینی(ره) و اعتراضات مردمی به دنبال آن، قیام این رویداد را به یک حرکت مردمی و انقلابی تبدیل کرد، در حالی که در دیگر قیام‌ها، رهبران سیاسی اغلب از پشت صحنه عمل می‌کردند، خودجوش و مردمی بودن قیام ۱۵ خرداد به صورت خودجوش و مردمی در شهرهای مختلف ایران شکل گرفت، که این امر نشان از حمایت گسترده مردم از امام خمینی(ره) بود، اهمیت دینی و اعتقادی: این قیام به دلیل اقدامات ضد دینی رژیم پهلوی و حمایت از امام خمینی(ره) به‌عنوان یک رهبر مذهبی، جنبه‌های دینی و اعتقادی قوی تری داشت، نقطه عطف تحولات: قیام ۱۵خرداد را می‌توان به عنوان نقطه عطفی در تاریخ تحولات معاصر ایران، به‌ویژه آغازگر انقلاب اسلامی، تلقی کرد و اثرات بلندمدت نه تنها به طور مستقیم منجر به سقوط رژیم پهلوی شد، بلکه در شکل‌گیری و تحولات بعدی انقلاب اسلامی نیز نقش اساسی ایفا کرد.

ایکنا _ درس‌های قیام ۱۵خرداد برای جنبش‌های اجتماعی کنونی چه می‌تواند باشد؟

عبرت‌های نهفته در دل رویدادهای تاریخی، مطالعه آنها را برای ما به امری ضروری تبدیل می‌کند و واقعه تلخ ۱۵ خرداد از جمله وقایعی است که به فهم جامعه ایرانی و مسیر ادامه راه برای رسیدن به اهداف انقلاب کمک می‌کند.

مقابله با غرب‌گرایی، حراست از اسلامیت شرافت و آزادگی، مبارزه با اجانب، حفظ وحدت کلمه، اتکا به قدرت عظیم مردم و پوشالی بودن هیمنه دشمنان از جمله درس‌هایی است که می‌توان از آن برای پیشبرد اهداف انقلاب استفاده کرد.

ایکنا _  به نظر شما، قیام ۱۵ خرداد چه تأثیری بر شکل‌گیری هویت سیاسی و مذهبی مردم ایران داشته است؟

قیام ۱۵ خرداد دارای ویژگی‌هایی بود که هیچ یک از جنبش‌های سیاسی _ اجتماعی پیشین ایران، واجد همۀ این خصوصیّات نبودند، قیام ۱۵ خرداد یک حرکت سیاسی _ اجتماعی و فکری _ فرهنگی منحصر به فرد بود که به سیر تحّولات سیاسی_اجتماعی ایران هویت دینی و مذهبی داد ویژگی اصلی قیام ۱۵ خرداد، هویت مذهبی آن است که نقش روحانیت را در مبارزات سیاسی مذهبی برجسته کرد.

گفت‌وگو: الناز نقی‌زاده